“Báu vật sông Mê Kông” từng được xem là “đặc sản trứ danh”: Đứng trước nguy cơ tuyệt chủng

Loại cá đó chính là: Cá trà sóc (Probarbus jullieni Sauvage) còn được gọi là cá sọc dưa. Từng được xem là “đặc sản trứ danh” của vùng sông nước Nam Bộ, cá trà sóc nay gần như biến mất trong tự nhiên bởi áp lực khai thác quá mức và sự suy thoái sinh cảnh sống.

Thịt cá trà sóc nổi tiếng thơm ngon, săn chắc, được nhiều nhà hàng cao cấp săn đón với giá cao ngất ngưởng. Đây là loài cá có kích thước lớn, miệng rộng, có râu hàm làm cơ quan xúc giác. Tuy nhiên, theo danh mục ban hành của Bộ Nông nghiệp và Môi trường năm 2008, cá trà sóc đã được xếp vào nhóm có nguy cơ tuyệt chủng cao, cần được bảo vệ khẩn cấp.

Không chỉ tại Việt Nam, loài cá này còn xuất hiện ở Thái Lan, Lào, Campuchia và Malaysia. Song, trong suốt hơn ba thập kỷ qua, số lượng cá thể đã sụt giảm nghiêm trọng. Theo các nhà nghiên cứu, kích thước trung bình của cá đã giảm tới 50% trong giai đoạn 1985–2006. Các công trình thủy điện mọc lên dọc sông Mê Kông làm thay đổi dòng chảy, chia cắt hành trình di cư sinh sản tự nhiên của loài. Các chuyên gia ước tính quần thể cá trà sóc đã giảm hơn 80% trong 30 năm qua – một con số đáng báo động.

Năm 1989, người dân vẫn còn đánh bắt được nhiều cá trà sóc ở sông Mê Kông, nhưng chỉ sau đó ít năm, chúng dần biến mất ở nhiều khu vực.

Cá trà sóc ưa sống ở các con sông lớn, có nền đáy cát hoặc sỏi, nơi sinh sống của nhiều loài nhuyễn thể. Khi đến mùa sinh sản, chúng thường di chuyển tới vùng nước sâu. Cá trưởng thành sinh sản vào mùa khô, từ tháng 11 đến tháng 2 năm sau. Ở Việt Nam, loài này thường tập trung thành đàn, đẻ trứng về đêm tại khu vực trung và thượng lưu sông Đồng Nai. Cá con theo dòng nước ra sông lớn vào mùa mưa, trước khi trưởng thành và quay lại đẻ trứng – một vòng đời gắn liền với sự nguyên vẹn của hệ thống sông ngòi.

Đây là loài ăn tạp, thức ăn bao gồm thực vật thủy sinh, hoa quả, phiêu sinh, thân mềm và giáp xác nhỏ. Ngoài giá trị thực phẩm, cá trà sóc còn được nuôi làm cảnh. Tuy nhiên, chính việc khai thác tận diệt và phá vỡ sinh cảnh do xây đập đã khiến loài cá này suy kiệt nghiêm trọng.

Trước tình hình đó, từ năm 1992, các nhà khoa học Việt Nam đã bắt đầu triển khai chương trình “Bảo tồn và lưu giữ nguồn gen các loài thủy sản nước ngọt quý hiếm”. Đến năm 2005, cá trà sóc được bổ sung vào danh mục lưu giữ của Trung tâm nghiên cứu thủy sản.

Nhờ sự kiên trì, đến nay Trung tâm đã thu thập và nuôi dưỡng được 68 cá thể cá trà sóc, con lớn nhất nặng tới 13 kg. Mỗi cá thể đều có hồ sơ lý lịch riêng để theo dõi sức khỏe và khả năng thích nghi trong môi trường nhân tạo. Kết quả bước đầu cho thấy đàn cá phát triển tốt, ăn được thức ăn công nghiệp và dần quen với điều kiện nuôi dưỡng.

Năm 2025, các nhà khoa học đã nhân giống nhân tạo, cá trà sóc sống ở lưu vực sông Sê San và Sêrêpôk của Tây Nguyên mở ra hy vọng phục hồi loài cá quý này. Nếu thành công, không chỉ bảo tồn loài cá quý, mà người dân vùng hạ lưu sông cũng sẽ có cơ hội gây nuôi, phát triển kinh tế bền vững gắn với bảo tồn đa dạng sinh học.