Ẩn ý nghệ thuật đằng sau các tình tiết "khó hiểu và mông lung" của Vợ Ba

(Lưu ý: Bài viết có tiết lộ nội dung phim, độc giả cân nhắc trước khi đọc)

Sau khi nhận được vô vàn lời khen từ các Liên Hoan Phim Quốc Tế, Vợ Ba (tựa Anh: The Third Wife) chính thức đến với khán giả Việt Nam từ ngày 17/5. Tuy nhiên, nhận nhiều giải thưởng chưa chắc đã khiến phim "hay" với khán giả đại chúng. Giải thích đơn giản bởi vì phim vẫn mang màu sắc nghệ thuật, nghiêng về hình thức, diễn xuất nhiều bằng biểu cảm khuôn mặt và tâm lý nhân vật chứ không qua thoại. Và dĩ nhiên, điều này gây ra không ít khó hiểu cho khán giả tại rạp.

Mặt khác, phim là một tác phẩm nghệ thuật đáng xem dù có khó hiểu đến thế nào. Những triết lý ẩn dụ sâu xa về một Việt Nam xưa, những hàm ý độc đáo về thân phận người phụ nữ đã được khắc họa khá rõ nét. Đương nhiên, những hình ảnh nghệ thuật như thế không dễ để người xem có thể nắm bắt.

1. Chủ đề của phim là gì?

Nếu phải chọn một từ rộng nhất để khái quát chủ đề của phim, "Gender" (Giới) là từ bao hàm rộng nhất. Song song đó, "Feminity" (Tính nữ) cũng là một phạm trù hẹp hơn nhưng khái quát được cả vấn đề.

Phim được kể dưới góc nhìn của Mây, người vợ ba, một cô bé ở tuổi mới lớn nhưng trong một năm phải trải qua gần như đủ các giai đoạn quan trọng nhất của một người phụ nữ: làm dâu, làm vợ, làm mẹ dưới khuôn khổ của một xã hội hà khắc. Từ góc nhìn này, phim đặt ra những câu hỏi: "thế nào là tính nữ?", "tính nữ nên được khắc họa như thế nào trên điện ảnh?", "nhân vật nữ có thể làm gì để phá đi vòng xoay của thể chế?".

Mùa xuân của gia đình nhà Mây.

Nếu các bạn chú ý, Vợ Ba có dàn nhân vật đa phần là nữ, tính từ nhỏ tuổi nhất: bé Bồ Câu (3 tuổi), bé Nhàn (7 tuổi), bé Liên (11 tuổi), mợ Mây (vợ ba - 14 tuổi), mợ Xuân (vợ hai – 30 tuổi), mợ Hà (vợ cả - 40 tuổi) và bà Lao hầu gái (60 tuổi). Với dàn nhân vật trải dài qua nhiều thế hệ này, phim ẩn dụ về vòng xoay cuộc đời của một người phụ nữ. Mỗi nhân vật là một cột mốc, mà ba cột mốc quan trọng nhất chính là ba người vợ: Hà – Xuân – Mây.

Những thế hệ vòng đời của một người phụ nữ chỉ trong một khung hình.

Mợ hai Xuân đại diện cho giai đoạn đẹp, căng tràn và mơn mởn nhất của người phụ nữ. Có thể nói, tài sắc vẹn toàn, cơ thể gợi cảm và đầy những ham muốn xác thịt. Mợ cả Hà mặt khác, lại đại diện cho giai đoạn đã xế chiều của một người phụ nữ: điềm đạm, tần tảo, khắc khổ, phải lo cho cả con ruột lẫn con của mợ hai. Mợ Hà toát lên một vẻ bí ẩn, một người không dễ đoán nhưng rõ ràng mợ có nét đẹp rất hút của của một người ở tuổi của mợ. Thêm vào đội hình này là Mây, trong trắng, ngây thơ, nhìn cuộc đời qua lăng kính đầy những câu hỏi về bản thân mình. Mây vừa muốn được như mợ Hà, làm người phụ nữ của gia đình, có vị thế, lại vừa ngưỡng mộ mợ Xuân, xinh đẹp, sắc sảo, được sống với cảm xúc của bản thân.

Nhân vật bé Liên, con gái mợ Xuân, là biểu tượng của vòng lặp phong kiến. Khi cô bé vừa kì kinh nguyệt đầu tiên, câu đầu tiên thốt lên là: "cuối cùng cũng có rồi", trong một tâm thế rất như đã chuẩn bị sẵn từ lâu. Ở xã hội thời bấy giờ, đó là dấu hiệu cho thấy một thiếu nữ đã đến tuổi được gả về nhà chồng. Còn bé Nhàn, lại là biểu tượng của sự bứt phá, thách thức ngược lại những lề thói và quan niệm xưa. Bé xin Phật đòi làm con trai, tính tình ngang bướng, không chịu khuất phục, dẫn đến cảnh tượng vô cùng ám ảnh và day dứt ở cuối phim. Tuy nhiên, bé Hà cũng là mơ ước của biết bao người phụ nữ xưa, muốn vùng lên, muốn thay đổi số phận.

Người đàn ông xuất hiện trong phim đa phần là hình ảnh thể hiện phục tùng và địa vị.

Cả bộ phim, sự xuất hiện của "giới nam" thật sự rất ít. Mỗi lần xuất hiện là một ý nghĩa riêng được khắc họa dành cho "giống chủ" này. Lúc thì "sinh hoạt giường chiếu" nhắm đến việc duy trì nồi giống, lúc thì ra tay phạt đòn roi khắt khe thể hiện quyền làm chủ. Tuy nhiên, chỉ có cậu Sơn là hình mẫu khác lạ nhưng cũng đầy trăn trở ở giới nam thời bấy giờ. Làm sao để tay không dựng nghiệp? Làm sao để nối dõi tông đường? Trong khi cả bộ phim tập trung vào số phận đầy bi ai của những người phụ nữ thì những khoảng lặng trong suy nghĩ và tâm hồn của Sơn lại là một điểm sáng. Không chỉ có phụ nữ, mà đâu đó, ngay cả đàn ông cũng chịu những hà khắc của xã hội đương thời.

Hình ảnh cậu Sơn nổi lên như một điểm sáng trong "giới nam" thời đó.

2. Những hình ảnh mang tính biểu tượng mà không phải ai cũng hiểu

Xuyên suốt phim là những hình ảnh biểu tượng báo hiệu việc sinh nở của Mây. Đó cũng là những biểu tượng tính dục rất tinh tế về cơ thể phụ nữ được đan cài vào thiên nhiên.

Teaser poster: Hình ảnh một con mắt nằm dọc, máu rỉ ra, sâu bên trong mắt là hình ảnh Hùng, người chồng. Máu ở đây là máu trinh tiết của người phụ nữ khi quan hệ lần đầu. Con mắt nằm dọc tượng trưng cho âm đạo. Ở đây, hình ảnh còn ám chỉ một cuộc sống bắt đầu bằng máu và có thể kết thúc bằng nước mắt của người phụ nữ trong xã hội xưa khi mọi thứ cô ấy nhìn thấy chỉ là người đàn ông, người chồng.

Hang động: con thuyền đưa Mây đến gia trang của Hùng phải đi qua một hang động, đây là một biểu tượng phồn thực về âm đạo của người nữ, con thuyền đi vào hang dự báo một bước chuyển lớn trong cuộc đời của cô gái trẻ: làm vợ.

Con thuyền đưa Mây đến nhà chồng, chuẩn bị đi qua hang động.

Hạt lựu: ở đám cưới của mình, bà Lao hầu gái đã đem cho Mây một chén hạt lựu. Xưa đến nay thường quan niệm, hạt lựu là loại trái biểu tượng cho sự sinh sôi và sức khỏe sinh nở. Ăn hạt lựu nhiều, thai nhi sẽ khỏe mạnh, sinh nở tốt, mẹ tròn con vuông.

Lòng đỏ trứng gà đêm tân hôn: với người Việt xưa, họ không chỉ đơn thuần xem việc động phòng là hành vi giao hoan nam nữ, mà đó là một nghi lễ. Trứng gà được sử dụng là trứng gà xo, trứng gà đẻ lần đầu, một loại thực phẩm (được cho là) làm tăng cường sức mạnh của nam giới. Trứng gà đặt ở rốn, điểm trung tâm, nơi giao thoa kết nối và nuôi dưỡng thai nhi. Đêm động phòng đó đã biến thành một nghi lễ để cầu cho Mây sinh được một người con trai khỏe mạnh cho gia đình.

Tấm trải giường máu: liên hệ với teaser poster của phim, đêm động phòng còn là nghi lễ "khám nghiệm trinh tiết". Nếu sáng hôm sau, tấm trải giường có dính máu, nó sẽ được treo trước sân nhà như một sự công bố minh bạch, rằng Mây đã đường đường chính chính qua được "bài kiểm tra".

Tấm trải giường máu được treo một cách trịnh trọng như lời thông báo của gia chủ đến mọi người.

Bò đẻ con: điềm báo về chuyện sinh nở của Mây.

Bà Lao hầu gái làm gà: cảnh bà Lao thọc tay vào con gà luộc cũng mang tính điềm báo về sự sinh nở.

Nước: hình ảnh nước được sử dụng rất nhiều trong phim. Nước từ dòng sông đưa Mây đến nhà Hùng và cũng là dòng sông đưa tang người đã khuất. Nước từ những con suối, ao sen, nước mưa, nước dùng trong sinh hoạt. Về cơ bản, nước tượng trưng cho dòng chảy bất biến của thời gian và cũng tượng trưng cho sự sinh nở trong nhiều tác phẩm trước đây.

3. Bí ẩn hình ảnh con tằm

Xuyên suốt phim, hình ảnh con tằm được để xen kẽ. Nếu trong nhiều bộ phim khác, thời gian được thể hiện bằng ngày tháng năm, hay bằng thoại, thì với Vợ Ba, vòng đời của tằm là một cuốn lịch sống. Đan xen hình ảnh này, phim vừa gợi được dòng chảy thời gian từ khi Mây về làm vợ ba đến khi cô mang thai, làm mẹ.

Thương thay thân phận con tằm. Kiếm ăn được mấy phải nằm nhả tơ!

Con tằm còn là hình ảnh ẩn dụ tinh tế cho hình ảnh người phụ nữ trong xã hội xưa. Cả vòng đời của mình, tằm chỉ biết ăn lá, nhả tơ tạo kén, rồi sau đó bị thẳng tay cho vào nồi để nấu, tạo thành sợi tơ tằm, kết thúc một vòng đời không lối thoát. Cũng như phụ nữ ngày xưa chỉ biết lấy chồng, sinh con và làm vợ, không tiếng nói, an phận, chịu sự lệ thuộc của người đàn ông.

Cuộc đời phụ nữ những như những con tằm kia. Cả đời chỉ biết phục vụ người khác, không thể suy nghĩ và làm gì khác cho mình.

Tuy nhiên trong phim, có một con tằm may mắn đã thoát xác thành ngài. Khi Mây tiến đến bên quan tài của cô dâu xấu số đã treo cổ tự vẫn sau khi bị gia đình chối từ, một con ngài đã bay ra từ đó. Theo quan niệm tâm linh của người Việt, ngài và bươm bướm luôn được ví von là hiện thân của người đã khuất. Trong phim, việc một con ngài xuất hiện trong quan tài một cô gái, giữa muôn vàn kén tằm đã bị luộc làm sợi tơ, là ẩn dụ của sự giải thoát. Cô gái chọn cái chết đó đã tự giải thoát cho mình khỏi vòng lặp của xã hội lúc bấy giờ. Mây cũng nhìn thấy chính con ngài này hai lần trước đó, nhưng khán giả của chúng ta chỉ có thể cảm nhận qua một cái bóng bay lướt qua, hay một tiếng đập cánh bí ẩn.

Hình ảnh mợ Tuyết tự vẫn hóa ra không phải là một kết thúc. Đó là một cánh cửa mở ra thế giới mới như cách con tằm may mắn thoát xác thành ngài.

4. Thông điệp nữ quyền hiện đại đằng sau lớp vỏ truyền thống

Để có thể xem và hiểu được dụng ý của phim, cần trang bị một tâm thế rằng đây không phải là phim có nhịp nhanh, dứt khoát, nhiều thoại, nhiều drama. Nếu có một bài toán đặt ra rằng "Làm sao để khắc họa người phụ nữ phong kiến một cách đời nhất, sát với bản ngã con người của họ nhất, cho họ được làm cái họ "muốn làm", chứ không phải cái họ "phải làm"?" thì đáp án sẽ là Vợ Ba.

Vợ Ba khắc họa đời sống hôn nhân, đời sống vợ chồng và chuyện tình dục như một lát cắt rất đỗi bình thường của một gia đình. Trong gia đình đó, phụ nữ cũng có những giây phút chị chị em em, chia sẻ nhau chuyện giường chiếu, cũng có những cảnh ái ân, cũng có những rung động và những ẩn ức bất ngờ khó tỏ cùng ai. Đó là hành trình của một cô bé phải trải qua hầu hết các cột mốc quan trọng của một đời phụ nữ, chỉ trong hơn 90 phút phim. Còn chúng ta là chứng nhân cho những xung đột ngầm bên trong bản ngã bối rối đó.

Chuyện chăn gối giờ đây không còn là chuyện của riêng ai. Ba người vợ, ba phong cách, đến cả chuyện "giường chiếu" cũng như vậy.

Đôi khi, nữ quyền phim ảnh không nhất thiết là cho các chị em cơ hội để "đá đít" cánh đàn ông, mà chỉ cần một sự khắc họa chân thật, không dồn họ vào lề thói xã hội, để họ có một tiến nói phản biện những rập khuôn ngàn đời, thoát khỏi định kiến và sống với thôi thúc. Đó chính là nữ quyền của Ash Mayfair.

5. Giải thích kết thúc khiến không ít khán giả hoang mang của phim

Như đã nói từ đầu, vòng lặp cuộc đời của một người phụ nữ đương thời đã khắc họ đầy đủ trong chỉ hơn 90 phút. Mây chính là nhân chứng sống, là người kinh qua hết những cay đắng ngọt bùi mà một người phụ nữ phải gánh chịu. Song cuối cùng, cô chỉ tìm thấy con đường giải thoát duy nhất ở cuối phim lúc cô đến thăm quan tài của mợ Tuyết. Đối với cô, mợ Tuyết chết đi là lựa chọn của sự giải thoát chứ không phải là một con đường "cụt" khép lại những quãng ngày trên thế gian này. Bởi vì, dù có sống thì phụ nữ cũng chỉ như một con tằm nương thân vào những lá dâu, không có ngày mai.

Ngài thoát xác đậu trên xác của mợ Tuyết.

Ở cuối phim, hình ảnh Mây ôm con ngồi chơi vơi ở núi rừng khiến người ta có cảm giác sao thênh thang cảm xúc và quá đỗi cô đơn. Mây ngồi đó, ngước nhìn từng nhành lá ngón đung đưa, thứ lá mà trước đây cô được con của mợ Xuân nói đó là thứ lá độc, giết người. Cô băn khoăn liệu có nên lựa chọn giải thoát, cho mình và cho cả con mình. Bởi vì cô biết rằng sau tất cả, phụ nữ cũng chỉ như con tằm kia, trải qua một cuộc đời lặp đi lặp lại những đau khổ và hà khắc. Thế rồi cô quyết định đưa tay bẻ ngay nhành lá ấy. Không ai biết cô có đưa cho con gái mình hay không nhưng ai ai cũng biết, cô đã rất lo sợ và biết chắc rằng đời người con gái khó tìm được hạnh phúc trong xã hội lúc bấy giờ.

Hình ảnh cô độc, Mây ôm con đi tìm câu trả lời cho số phận người phụ nữ.

Tiếp sau đó, ta thấy hình ảnh bé Nhàn ngồi bên dòng nước. Bé chuẩn bị sẵn cây kéo bên mình, ra tay cắt phăng đi mái tóc, thứ được cho là quý giá của người phụ nữ. Ai cũng biết, bé có khao khát và ước vọng được làm đàn ông nhưng không ai nghĩ một con bé ở tuổi mới lớn ấy lại dám hành động đáng suy ngẫm như vậy. Hình ảnh bé Nhàn cắt đi mái tóc chính là hình ảnh của hy vọng và mong ước chung của người phụ nữ đương thời. Được làm điều mình thích, được thoát ra khỏi cái vỏ bọc đau khổ của người phụ nữ và được sống để làm điều mình "muốn làm".

Việc Nhàn cắt tóc thể hiện mơ ước bình quyền và sự đứng lên chống chọi số phận của xã hội đương thời.

Kết thúc của phim không khó đoán và nhọc nhằn, nó là một kết thúc mở, là chìa khóa hướng sự nữ quyền của người phụ nữ trong quá khứ đến tương lai.

Vợ Ba hiện đang được công chiếu tại các rạp trên toàn quốc.