Từng đắt gấp trăm lần vàng, loại tài sản trú ẩn nổi tiếng bất ngờ mất giá, kéo theo cả một nền kinh tế khủng hoảng

Từng được coi là biểu tượng của sự sang trọng và quyền lực, kim cương giờ đây đang đánh mất vị thế "quý hơn vàng" — cả về giá trị thị trường lẫn sức hút biểu tượng. Sự lao dốc chưa từng có của giá kim cương toàn cầu đang để lại hậu quả nghiêm trọng cho Botswana, quốc gia phụ thuộc gần như toàn bộ vào loại đá quý này.

Cơn ác mộng

Trong nhiều thập kỷ, kim cương tự nhiên giữ vị trí đặc biệt: hiếm, khó khai thác, được nâng tầm thành biểu tượng tình yêu vĩnh cửu nhờ chiến dịch marketing huyền thoại của De Beers (công ty từng kiểm soát đến 90% giao dịch kim cương toàn cầu) với khẩu hiệu "Kim cương là vĩnh cửu" (A Diamond is Forever). Ngày nay, một phần ba kim cương toàn cầu được cung cấp bởi De Beers, phần lớn đến từ các mỏ của công ty ở Botswana.

So cùng trọng lượng, một viên kim cương chất lượng cao từng đắt gấp hàng chục, thậm chí hàng trăm lần vàng.

Giá kim cương được tính bằng carat (1 carat = 0,2 gram), trong khi giá vàng được tính bằng ounce (1 ounce = 31,1 gram). Một carat kim cương có thể có giá từ vài nghìn đến hàng chục nghìn USD, trong khi giá vàng tính theo gram chỉ ở mức vài chục USD. Ví dụ vào năm 2024, 1 carat kim cương có giá từ 5.000 đến 8.000 USD, trong khi 1 ounce vàng có giá khoảng 2.685 USD. Rõ ràng, khi so sánh cùng một đơn vị trọng lượng, kim cương đắt hơn vàng gấp nhiều lần.

Tuy nhiên bước sang giai đoạn 2022–2025, bức tranh hoàn toàn đảo chiều khi giá kim cương lao dốc 26% từ đỉnh năm 2022 trong khi giá vàng lại tăng ngoạn mục 26% trong nửa đầu năm 2025 và 93% trong 5 năm, trở thành "nơi trú ẩn" tài sản an toàn nhất giữa bất ổn kinh tế – chính trị toàn cầu.

Từ năm 2000 đến 2025, vàng tăng mạnh tới 1.075%, với lợi suất trung bình hàng năm khoảng 10,9%.

Nguyên nhân chính là sự trỗi dậy của kim cương nuôi cấy trong phòng thí nghiệm (lab-grown diamonds). Từng được coi là một sản phẩm phụ kém giá trị, kim cương nhân tạo giờ đây có chất lượng và vẻ đẹp tương đương kim cương tự nhiên nhưng giá thành lại rẻ hơn 50-70%. Giá kim cương nhân tạo (lab-grown) giảm đến 74% kể từ năm 2020.

Tờ The Guardian nhận định giá bán lẻ kim cương đang xuống mức thấp nhất suốt 10 năm qua. Năm ngoái, lần đầu tiên, hơn một nửa số kim cương nhẫn đính hôn được bán tại Mỹ được nuôi cấy trong phòng thí nghiệm thay vì khai thác.

Sự so sánh này cho thấy sự thay đổi rõ rệt trong nhận thức về giá trị. Kim cương không còn là "mãi mãi", mà chỉ là một mặt hàng xa xỉ dễ bị tổn thương trước những biến động thị trường. Thậm chí, biểu tượng tài sản trú ẩn an toàn của kim cương cũng dần biến mất trước sự trỗi dậy của vàng.

Tập đoàn De Beer đã ghi nhận khoản lỗ 189 triệu đô la trong nửa đầu năm nay.

Tệ hơn, kim cương mất giá còn làm cho những nền kinh tế phụ thuộc vào chúng lao đao theo.

Trong nhiều thập kỷ, câu chuyện về Botswana luôn là một hình mẫu hiếm có ở châu Phi. Một đất nước sa mạc khô cằn, từng là một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới, đã vươn mình trở thành một quốc gia có thu nhập trung bình cao nhờ kim cương.

Sự hợp tác công-tư mẫu mực giữa chính phủ Botswana và tập đoàn kim cương khổng lồ De Beers đã tạo ra một phép màu kinh tế. Kim cương đóng góp tới 25% GDP, chiếm hơn 75% doanh thu xuất khẩu và mang lại hơn 30% thu nhập cho nền kinh tế 2,5 triệu dân.

Từ khi bắt đầu khai thác quy mô lớn vào cuối thập niên 1960, Botswana trở thành hình mẫu phát triển ở châu Phi. Liên doanh Debswana (giữa chính phủ và De Beers) mang về 90% nguồn thu ngoại tệ và biến Botswana thành một trong 7 quốc gia có thu nhập trung bình cao nhất Châu Phi.

Những con số này đã tài trợ cho hệ thống giáo dục, y tế miễn phí và cơ sở hạ tầng hiện đại, giúp tỷ lệ nghèo đói giảm từ 59% xuống còn 16% trong 30 năm. Nhiều thị trấn như Jwaneng – "trái tim" của mỏ kim cương – từ chỗ hẻo lánh đã có trung tâm thương mại, khách sạn, sân golf.

Câu chuyện của Segomotso Sekumane, một cựu nhân viên của Debswana (liên doanh giữa chính phủ và De Beers), là minh chứng sống động. Ông sở hữu nhà riêng, xe hơi và giúp đỡ gia đình, tất cả nhờ vào công việc trong ngành kim cương. Đó là một câu chuyện thành công được lặp lại trên khắp đất nước.

Tuy nhiên, câu chuyện cổ tích đã phải đối mặt với một thực tại khắc nghiệt. Thị trường kim cương tự nhiên đang sụp đổ, kéo theo nền kinh tế Botswana vào một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng. Các số liệu gần đây vẽ nên một bức tranh ảm đạm với tăng trưởng GDP của Botswana giảm 3% vào năm 2024, một trong những mức giảm tồi tệ nhất ở châu Phi, và dự báo tiếp tục giảm 0,8% năm 2025, qua đó bước vào suy thoái kỹ thuật.

Nếu điều này là sự thật, Botswana sẽ trở thành quốc gia có tốc độ tăng trưởng kém nhất châu lục, chỉ sau Sudan đang bị chiến tranh tàn phá.

Doanh thu từ kim cương của chính phủ đã giảm 50.7% trong khi dự trữ ngoại hối giảm từ 4,8 tỷ USD xuống còn 3,9 tỷ USD chỉ trong một năm. Tỷ lệ thất nghiệp cũng ở mức đáng báo động 27.6%.

"Câu hỏi đặt ra cho Botswana lúc này là, cuộc sống sẽ ra sao sau khi cơn sốt kim cương biến mất?" Keith Jefferis, cựu cố vấn chính sách tại Bộ Tài chính và Phó Thống đốc Ngân hàng Trung ương Botswana, cho biết.

Áp lực

Cuộc khủng hoảng đã châm ngòi cho một làn sóng bất mãn chính trị. Tổng thống mới Duma Boko, người thắng cử nhờ vào lời hứa sẽ lấy lại quyền kiểm soát tài nguyên, đang đứng trước một tình thế khó khăn. Các bệnh viện công thông báo thiếu thuốc men, chính phủ đóng băng tuyển dụng và trì hoãn các dự án công.

Trong bối cảnh này, Tổng thống Duma Boko công khai chỉ trích De Beers "không làm tròn trách nhiệm", gợi ý quốc hữu hóa và bán kim cương trực tiếp để giữ lại giá trị trong nước, đồng thời thúc đẩy chính sách "không xuất thô" – yêu cầu tất cả khoáng sản, đặc biệt là kim cương, phải được chế tác trong nước.

Dù chính quyền vẫn đặt cược vào kim cương bằng cách thúc đẩy việc chế biến trong nước và tìm cách giành quyền kiểm soát De Beers, họ cũng nhận ra rằng đa dạng hóa kinh tế là con đường sống duy nhất.

Chính phủ đang đầu tư vào các trang trại lớn như trang trại cam quýt Selebi Phikwe, dự kiến xuất khẩu sang Mỹ, châu Âu, Trung Quốc vào 2028, qua đó tạo 1.500 việc làm. Ngoài ra, Botswana cũng có kế hoạch tái mở mỏ đồng BCL năm 2026, khai thác ba mỏ đồng phục vụ nhu cầu chuyển đổi năng lượng xanh.

Tổng thống Duma Boko cũng đang đặt cược vào việc tái khởi động các mỏ đồng đã đóng cửa để tận dụng nhu cầu tăng cao từ quá trình chuyển đổi năng lượng xanh.

Bên cạnh đó, ngành du lịch và chế tác cũng được thúc đẩy, phát triển du lịch safari cao cấp, đồng thời xây dựng trung tâm cắt – đánh bóng kim cương cho khách tham quan.

Tuy nhiên, những nỗ lực này không dễ dàng. Ngay tại thị trấn Selebi Phikwe, người dân vẫn chưa quên cảnh tan hoang khi mỏ đồng BCL đóng cửa vào năm 2016.

Thêm nữa, nhiều rủi ro vẫn hiện hữu bởi nhiều dự án trước đây thất bại khiến nợ công có thể tăng mạnh nếu đầu tư dàn trải. Các chuyên gia khuyến nghị Botswana cần tận dụng vốn vay quốc tế để tài trợ chuyển đổi kinh tế, thay vì "đặt tất cả trứng vào giỏ kim cương" – vốn đang mất giá.

Rõ ràng sự sụt giảm giá kim cương không chỉ là câu chuyện cung – cầu. Nó là dấu hiệu của một thời kỳ mới, nơi công nghệ nhân tạo phá vỡ thế độc quyền hàng thế kỷ, và thị hiếu người tiêu dùng thay đổi nhanh hơn bao giờ hết.

Kim cương từng được coi "quý hơn vàng" bởi sự khan hiếm và sức mạnh của câu chuyện mà ngành công nghiệp xây dựng quanh nó. Thế nhưng câu chuyện "thổi giá" đó đang mất tác dụng. Khi vàng vẫn lấp lánh như một tài sản trú ẩn an toàn cho nhà đầu tư thì kim cương lại đang trở thành bài kiểm tra khắc nghiệt cho những nền kinh tế phụ thuộc vào nó.

Với Botswana, đây không chỉ là cuộc khủng hoảng tài chính mà còn là lời cảnh tỉnh rằng mọi mô hình phát triển dựa vào một tài nguyên duy nhất đều có giới hạn.

*Nguồn: Financial Times, Fortune, BI