Loài vật quý hiếm từng xuất hiện trên tem bưu chính Việt Nam: Sải cánh có thể lên tới 1,4 m

Chân dung loài vật được ví von với "thợ săn đêm"

Loài vật đặc biệt này chính là cú cá, tên gọi dân dã của dù dì phương Đông (tên khoa học Ketupa zeylonensis), một loài cú quý hiếm nằm trong Sách Đỏ Việt Nam. Theo trang web của Vườn Quốc gia Cát Tiên, dù dì phương Đông là loài cú mèo cỡ lớn với ngoại hình đặc trưng. Chúng có bộ lông nâu hung phủ các vệt sọc đen và nâu, phần bụng nhạt màu hơn với vằn mảnh. Trên đầu là hai chùm lông tai vểnh lên khá dài, gương mặt không có "đĩa" lông tròn như nhiều loài cú khác, đôi mắt tròn màu vàng sẫm nổi bật và mỏ xám đen sắc bén.

Một cá thể trưởng thành dài khoảng nửa mét, sải cánh có thể lên tới 1,2–1,4 m và nặng tới 2,5 kg là một trong những loài cú lớn nhất thế giới. Đôi chân của cú cá không phủ lông mà trần trụi với lớp vảy sần sùi dưới các ngón, giúp chúng bám chắc con mồi trơn tuột dưới nước.

Theo Animaldiversity, dù dì phương Đông hầu như chỉ hoạt động về đêm. Ban ngày, chúng ngủ hoặc đứng rỉa lông trên các cành cây lớn trong rừng sâu. Loài cú này thường sống thành từng cặp một vợ một chồng gắn bó suốt đời. Khi màn đêm buông xuống, chúng hóa thân thành "thợ săn" thầm lặng ven bờ suối: Dù dì phương Đông đậu bất động trên mỏm đá hoặc cành cây chìa ra mặt nước để rình mồi, đôi khi còn dám lội hẳn xuống bờ nước cạn để tự tóm lấy con mồi. Thực đơn ưa thích của chúng là cá, ếch nhái và cua đồng đều là những sinh vật lưỡng cư và thủy sinh dồi dào ở các khe suối rừng.

Ngoài ra, chúng cũng có thể săn tôm, rắn, thằn lằn, các loài gặm nhấm và chim nhỏ nếu có cơ hội. Khi bay kiếm ăn, chúng lướt chậm rãi và thỉnh thoảng cất tiếng kêu vang đặc trưng "ump-ouu-u" trầm đục, âm thanh này lặp lại đều đặn và nghe vọng xa trong màn đêm tĩnh mịch. Ngoài ra, chúng còn có tiếng kêu "meo meo" nghe giống tiếng mèo kêu, thường phát ra khi giao tiếp gần với bạn tình hoặc con non.

Về sinh sản, dù dì phương Đông không tự làm tổ mà chiếm dụng hốc cây cổ thụ, kẽ đá trên vách núi hoặc cả tổ cũ bỏ hoang của diều hâu, ó biển. Mùa sinh sản trùng vào mùa khô, khoảng từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau khi mực nước sông suối xuống thấp, dễ kiếm cá tôm hơn. Mỗi mùa, chim mái chỉ đẻ 1–2 trứng màu trắng. Cặp chim bố mẹ thay nhau ấp trứng và nuôi con: một con sẽ đi săn mồi ban đêm mang về tổ, con kia ở lại canh giữ và sưởi ấm trứng, đảm bảo an toàn cho thế hệ kế tiếp.

Phân bố và môi trường sống

Loài cú đặc hữu châu Á này sinh sống trải rộng từ Nam Á sang Đông Nam Á. Dù dì phương Đông là cư dân quanh năm ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, từ tiểu lục địa Ấn Độ qua Myanmar, Thái Lan sang bán đảo Đông Dương và miền nam Trung Quốc. Tại Việt Nam, cú cá từng được ghi nhận ở nhiều nơi thuộc Đông Bắc, Bắc Trung Bộ, Trung Trung Bộ và Nam Bộ.

Chúng chủ yếu cư trú ở các vùng rừng núi thấp và đồng bằng, đặc biệt ưa thích những cánh rừng gần nguồn nước như ven các dòng suối, sông hồ, đầm lầy hoặc ruộng lúa nước. Nhiều cá thể được tìm thấy ở ven hồ thủy điện, dọc kênh mương hoặc thậm chí gần các làng bản cạnh sông, miễn là nơi đó có cây cối rậm rạp để ẩn náu và có trữ lượng cá tôm dồi dào. Trên dãy Himalaya, người ta từng gặp loài cú này ở những khu rừng chân núi cao tới khoảng 1.500 m, nhưng hiếm khi thấy chúng ở vùng núi cao hơn.

Ẩn mình giữa tán lá, cú cá là bậc thầy ngụy trang vào ban ngày. Chúng thường thu mình trong các bụi tre già hoặc núp dưới tán những cây rừng rậm rạp để nghỉ ngơi, khiến việc phát hiện loài chim này vô cùng khó khăn. Đến đêm, cặp mắt vàng mới mở to soi bóng dưới lòng suối và tiếng cánh vỗ mới xé toang sự tĩnh mịch.

Ngay tại Vườn quốc gia Cát Tiên, nơi có môi trường lý tưởng với 5 kiểu rừng ẩm thấp gần sông nhưng du khách hầu như không bao giờ bắt gặp cú cá trong tự nhiên. Sự kết hợp giữa thói quen ẩn náu ban ngày, hoạt động về đêm cùng lối sống đơn độc khiến dù dì phương Đông càng thêm bí ẩn giữa đại ngàn.

Nguy cơ suy giảm của loài vật quý hiếm

Trên phạm vi toàn cầu, dù dì phương Đông hiện được xếp vào nhóm Ít bị đe doạ (LC) trong Sách Đỏ IUCN nhờ vùng phân bố rộng và số lượng quần thể được cho là tương đối ổn định. Dù vậy, xu hướng suy giảm cục bộ đang diễn ra tại nhiều nơi. Ở Trung Đông, cú cá đã tuyệt chủng tại Israel từ thập niên 1970 do mất nơi sống và ô nhiễm môi trường: việc tháo cạn đầm lầy Hula cùng chiến dịch rải thuốc diệt loài gặm nhấm bằng hóa chất độc thời bấy giờ đã khiến loài cú này biến mất hoàn toàn khỏi Israel.

Theo Vietnamplus, tại Việt Nam, dù dì phương Đông được coi là loài chim quý hiếm cần bảo vệ. Loài này đã được liệt kê vào Sách Đỏ Việt Nam và Danh lục đỏ IUCN trong các lần cập nhật gần đây. Số lượng cá thể ngoài tự nhiên cực kỳ ít, chủ yếu trú ẩn ở các khu rừng đặc dụng, vườn quốc gia.

Loài vật được in hình trên tem bưu chính Việt Nam

Một điều thú vị là dù dì phương Đông từng được in trên tem bưu chính Việt Nam minh chứng rằng loài vật này đã để lại dấu ấn trong văn hóa và nhận thức cộng đồng. Mẫu tem về loài cú cá này do họa sĩ Hoàng Thúy Liệu thiết kế, nằm trong bộ sưu tập tem bưu chính Việt Nam giai đoạn trước đây.

Qua hình ảnh loài dù dì phương Đông trên tem thư, chúng ta không chỉ biết thêm về một loài chim quý hiếm mà còn nhận ra thông điệp về bảo tồn thiên nhiên đã được gửi gắm tinh tế.

(Theo IUCN, Animaldiversity, BirdLife)