Nhà khoa học nữ đoạt giải Nobel Kinh tế nói thẳng: Tỷ lệ sinh toàn cầu lao dốc, phụ nữ không sai, đàn ông mới là gốc rễ vấn đề

Nhà khoa học nữ đoạt giải Nobel Kinh tế năm 2023, bà Claudia Goldin, đã đưa ra một góc nhìn gây chú ý về nguyên nhân khiến tỷ lệ sinh toàn cầu giảm mạnh trong những thập niên gần đây.

Thay vì chỉ tập trung vào phụ nữ như trong các nghiên cứu trước, bà cho rằng chính sự thiếu chia sẻ trách nhiệm gia đình từ phía nam giới mới là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến tình trạng này. Phát hiện của bà đã mở ra một hướng tiếp cận mới trong bối cảnh nhiều quốc gia, đặc biệt là những nước đông dân như Trung Quốc, đang đối diện với thách thức già hóa dân số và khủng hoảng nhân khẩu học.

Theo báo cáo của Liên hợp quốc, tính đến cuối năm 2024, tỷ lệ sinh trung bình của phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ trên toàn cầu chỉ còn 2,3 con, giảm mạnh so với mức 3,31 con vào năm 1990. Các chuyên gia dự báo đến năm 2050, tỷ lệ này có thể tụt xuống dưới ngưỡng 2,1 - mức được coi là tối thiểu để duy trì dân số ổn định.

Trung Quốc là một minh chứng điển hình: trước thập niên 1970, mỗi phụ nữ tại quốc gia này sinh hơn 6 con, đến thập niên 1990 giảm xuống khoảng 2 con, và đến cuối năm 2024 chỉ còn 1,1 con – thấp hơn nhiều so với mức cần thiết để thay thế dân số.

Trước nay, khi bàn về nguyên nhân tỷ lệ sinh giảm, các nhà nhân khẩu học thường chú trọng yếu tố xã hội, kinh tế, quan niệm hôn nhân, gia đình hay áp lực chi phí nuôi con.

Tuy nhiên, bà Goldin đã tiếp cận theo hướng khác. Bà lập luận rằng trong nhiều nền văn hóa, nam giới vốn được mặc định là trụ cột kinh tế và ít khi gánh vác việc nhà hay chăm sóc con cái. Khi phụ nữ ngày càng tham gia nhiều hơn vào thị trường lao động, sự mất cân bằng trong phân công lao động gia đình càng trở nên rõ rệt.

Điều này dẫn đến xu hướng nhiều cặp đôi lựa chọn mô hình “DINK” – vợ chồng cùng đi làm nhưng không sinh con để tránh gánh nặng trách nhiệm kép.

Goldin khẳng định phụ nữ cần được tự do phát triển sự nghiệp mà không bị bó buộc vào khuôn mẫu “thiên chức làm mẹ”, trong khi nam giới phải thay đổi quan niệm, tích cực chia sẻ công việc nhà và vai trò làm cha. Chỉ khi đó, mong muốn sinh con trong gia đình mới được cải thiện mà không làm giảm chất lượng sống hay thu nhập.

Dữ liệu mà bà tổng hợp từ nhiều quốc gia cho thấy, ở những nơi tỷ lệ lao động nữ thấp nhưng giá trị gia đình truyền thống mạnh mẽ, tỷ lệ sinh cao hơn rõ rệt so với những quốc gia có mức sống cao, phụ nữ tham gia thị trường lao động nhiều và xã hội đề cao chủ nghĩa tự do cá nhân.

Ví dụ, các nước như Anh, Pháp, Mỹ hay một số quốc gia Bắc Âu, nhờ nền kinh tế vững và hệ thống phúc lợi tốt, có tỷ lệ sinh thấp do phụ nữ chú trọng nhiều hơn đến sự nghiệp cá nhân. Trong khi đó, những nước từng trải qua khủng hoảng kinh tế như Bồ Đào Nha, Hy Lạp hay các xã hội Đông Á với tính nam quyền cao, lại chứng kiến hiện tượng tỷ lệ sinh tăng trong giai đoạn khó khăn rồi giảm mạnh khi kinh tế phục hồi.

Từ góc độ kinh tế học, Goldin nhìn nhận vấn đề theo hướng “tối ưu hóa lợi ích”. Khi phụ nữ tham gia lao động ngày càng nhiều mà nam giới không chia sẻ trách nhiệm gia đình, gánh nặng đổ dồn lên vai phụ nữ khiến nhiều người ngại sinh con. Song thực tế xã hội phức tạp hơn việc chỉ tính toán “chi phí – lợi ích”. Ở nhiều nước, trong đó có Việt Nam, giai đoạn “cổ tức nhân khẩu học” – khi lực lượng lao động chiếm tỷ trọng lớn đang dần qua đi. Các quốc gia buộc phải chuyển sang khai thác “cổ tức nhân tài”, tập trung vào chất lượng nguồn nhân lực thay vì số lượng.

Trong bối cảnh đó, áp lực dành cho cả nam và nữ đều gia tăng. Đàn ông không còn có thể chỉ dựa vào lao động truyền thống để có thu nhập ổn định, buộc phải nỗ lực nhiều hơn trong sự nghiệp. Nếu họ cùng lúc phải quay về gia đình và gánh thêm trách nhiệm nuôi dạy con, nguy cơ phụ nữ bị đẩy ra khỏi thị trường lao động cũng không nhỏ. Chính vì thế, trước khi quyết định sinh con, nhiều cặp vợ chồng hiện nay phải cân nhắc kỹ lưỡng về tài chính, sự nghiệp và chất lượng cuộc sống.

Quan điểm của bà Claudia Goldin cho thấy vấn đề tỷ lệ sinh thấp không chỉ nằm ở phụ nữ như xã hội thường mặc định, mà bắt nguồn từ sự mất cân bằng trong chia sẻ trách nhiệm giữa nam và nữ. Giải pháp, theo bà, không chỉ dừng ở việc khuyến khích phụ nữ sinh con bằng hỗ trợ tài chính hay chính sách phúc lợi, mà còn cần thay đổi nhận thức xã hội, thúc đẩy nam giới tích cực hơn trong vai trò làm cha.

Chỉ khi cân bằng được trách nhiệm gia đình và công việc, mong muốn sinh con mới có thể tăng trở lại, giúp các quốc gia ứng phó hiệu quả với bài toán già hóa dân số đang ngày càng nghiêm trọng.