“Kỵ mã nước ngọt” dưới dòng sông Mê Kông: “Báu vật” dũng mãnh đang có nguy cơ biến mất

Cá ngựa vạch (tên khoa học: Hampala macrolepidota Van Hansselt, 1823) là một trong những loài cá đặc hữu nổi bật của hệ sinh thái sông Mê Kông và khu vực Đông Nam Á. Từng phổ biến trong các dòng sông miền Trung, Tây Nguyên và Nam Bộ, loài cá này hiện đang suy giảm nghiêm trọng ngoài tự nhiên do ô nhiễm nguồn nước và sự thu hẹp môi trường sống.

Cá ngựa vạch thuộc ngành có dây sống (Chordata), lớp cá xương (Pisces), bộ cá chép (Cypriniformes), họ cá chép (Cyprinidae). Loài này có thân dài, dẹp bên, chiều dài trung bình 35–50 cm, viền lưng và bụng cong đều, tạo dáng thon gọn như một “kỵ mã nước ngọt”.

Đầu cá lớn, mõm dài và nhọn, hàm dưới hơi nhô, rất cứng, giúp chúng săn mồi linh hoạt. Miệng rộng hình cung, kéo dài đến trước mắt; đôi râu nhỏ ở góc hàm giúp cá cảm nhận dòng chảy và phát hiện con mồi. Mắt cá to, chiếm phần lớn phía trước đầu, phản ánh tập tính săn mồi nhanh nhạy.

Trên thân cá có một vạch đen đậm chạy từ gốc vây lưng đến phía trên vây bụng, là dấu hiệu nhận dạng đặc trưng khiến người dân gọi là “cá ngựa vạch”. Vây lưng và vây đuôi có sắc đỏ nổi bật, trong khi vây ngực và hậu môn ánh cam. Sự tương phản giữa màu xám bạc của thân và những vệt đỏ, đen khiến loài cá này trở nên bắt mắt, được nhiều người xem là biểu tượng của vẻ đẹp sông nước nhiệt đới.

Loài săn mồi dũng mãnh vùng sông nước

Cá ngựa vạch là loài dữ, sống thành đàn, thường xuất hiện ở tầng giữa của sông và hồ nước ngọt có dòng chảy nhẹ. Chúng săn mồi chủ yếu là các loài cá nhỏ, tôm tép, côn trùng và giun nước. Với hàm mạnh và tốc độ bơi nhanh, cá ngựa vạch được mệnh danh là “loài cá bay cao nhất” trong nhóm cá nước ngọt – khi gặp chướng ngại, chúng có thể bật khỏi mặt nước như đang phi thân.

Mùa sinh sản thường diễn ra từ tháng 5 đến tháng 7, khi mực nước sông dâng cao. Mỗi lần đẻ, một cá thể cái có thể sinh từ 10.400 đến 70.000 trứng, tùy theo kích thước và điều kiện môi trường. Cá con lớn nhanh trong năm đầu, sau đó tốc độ tăng trưởng chậm lại.

Loài cá này phân bố rộng ở khu vực Đông Nam Á: Lào, Thái Lan, Campuchia, Trung Quốc, Indonesia, và Việt Nam. Ở nước ta, cá ngựa vạch từng xuất hiện phổ biến tại các hệ thống sông ở miền Trung, Tây Nguyên và đồng bằng sông Cửu Long.

Không chỉ có giá trị sinh học và khoa học, cá ngựa vạch còn là loài cá thực phẩm được ưa chuộng. Thịt cá trắng, thơm, ít xương, là nguyên liệu cho nhiều món ăn dân dã. Tại một số địa phương ven sông Mê Kông, cá ngựa vạch từng được xem là “đặc sản mùa nước nổi”.

Những năm gần đây, cá ngựa vạch hầu như biến mất ở các con sông lớn. Nguyên nhân chủ yếu là ô nhiễm môi trường, khai thác quá mức và biến đổi thủy văn. Việc xây dựng đập thủy điện và kè sông khiến nơi sinh sản, kiếm ăn của cá bị thu hẹp. Các dòng nước chảy yếu, thiếu oxy hòa tan, cộng với ô nhiễm hữu cơ từ sinh hoạt và nông nghiệp đã làm giảm mạnh số lượng cá trưởng thành.

Trong Sách Đỏ Việt Nam và danh lục IUCN, cá ngựa vạch chưa được ghi rõ mức độ nguy cấp, song nhiều nhà sinh học cảnh báo loài này đang tiến gần tới nhóm bị đe dọa.

Cá ngựa vạch là một mắt xích quan trọng trong hệ sinh thái sông Mê Kông, phản ánh sức khỏe của môi trường nước ngọt khu vực. Việc bảo tồn loài này không chỉ mang ý nghĩa duy trì đa dạng sinh học mà còn bảo vệ sinh kế của cộng đồng ngư dân ven sông.