WHO giải đáp những câu hỏi đáng quan tâm về bệnh đậu mùa khỉ

Hình minh họa

Bệnh đậu mùa khỉ là một bệnh hiếm gặp, bệnh gây ra khi nhiễm phải virus đậu mùa khỉ. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã đưa ra những cảnh báo về nguy cơ bùng phát mạnh căn bệnh này trên toàn thế giới. VTV Sức khoẻ tổng hợp lại một số câu hỏi đáng quan tâm xung quanh căn bệnh nguy hiểm này cùng giải đáp của WHO.

Bệnh đậu mùa khỉ là gì?

Bệnh đậu mùa khỉ là bệnh do virus đậu mùa khỉ gây ra. Đây là bệnh truyền nhiễm từ động vật do virus gây ra, tức là bệnh có thể lây truyền từ động vật sang người. Bệnh cũng có thể lây truyền từ người sang người.

Biểu hiện của bệnh đậu mùa khỉ như thế nào?

Bệnh đậu mùa khỉ có nhiều dấu hiệu và triệu chứng khác nhau. Ở một số người, bệnh chỉ xuất hiện các triệu chứng nhẹ nhưng ở một số người khác các triệu chứng nặng hơn và cần được chăm sóc tại cơ sở y tế. Những người có nguy cơ cao mắc bệnh nặng hay biến chứng bao gồm phụ nữ mang thai, trẻ em và người bị suy giảm miễn dịch.

Triệu chứng điển hình của bệnh đậu mùa khỉ bao gồm sốt, đau đầu dữ dội, đau cơ, đau lưng, suy nhược cơ thể, sưng hạch bạch huyết. Sau đó xuất hiện phát ban hoặc đi kèm phát ban, và có thể kéo dài 2-3 tuần. Các nốt ban có xu hướng tập trung ở mặt, lòng bàn tay và lòng bàn chân, mắt, miệng, họng, bẹn, và cơ quan sinh dục và/hoặc quanh vùng hậu môn.

Các tổn thương ngoài da có thể dao động từ một cho đến vài nghìn. Giai đoạn đầu, các tổn thương phẳng sau đó hình thành mụn nước, mụn mủ trước khi đóng vảy, khô lại và bong vảy, và hình thành một lớp da mới.

Người có các triệu chứng nghi của bệnh đậu mùa khỉ, hoặc tiếp xúc với người mắc bệnh đậu khỉ mùa cần chủ động liên lạc hoặc tới cơ sở y tế để được thăm khám và tư vấn kịp thời.

Bệnh đậu mùa khỉ lây truyền từ người sang người như thế nào?

Bệnh đậu mùa khỉ lây từ người sang người qua tiếp xúc gần với người bệnh phát ban đậu mùa khỉ, bao gồm qua tiếp mặt với mặt, da với da, miệng với miệng hoặc miệng với da, gồm cả quan hệ tình dục. Chúng ta vẫn chưa xác định được người bệnh có thể lây truyền bệnh trong bao lâu, nhưng nói chung, người bệnh được coi là vẫn có khả năng lây bệnh cho người khác cho tới khi tất cả các tổn thương đã đóng vảy, lớp vảy đã bong ra và hình thành một lớp da mới.

Môi trường sống có thể bị nhiễm virus bệnh đậu mùa khỉ. Ví dụ, khi một người mang mầm bệnh đậu mùa khỉ sờ, hay chạm vào quần áo, ga, gối, khăn mặt, các đồ vật, dụng cụ ăn như bát/đĩa, xoong chảo, đồ điện tử hoặc các bề mặt. Khi người khác chạm vào các đồ vật này thì họ sẽ bị nhiễm bệnh. Chúng ta cũng có thể bị nhiễm bệnh do hít phải vảy da hoặc virus từ quần áo, ga gối hoặc khăn mặt. Cơ chế này gọi là lây truyền qua vật trung gian (fomite).

Vết loét, tổn thương hoặc chỗ đau trong miệng cũng có nguy cơ làm lây nhiễm, nghĩa là vi rút có thể phát tán qua tiếp xúc trực tiếp với miệng, giọt bắn hô hấp và có thể qua hạt bụi khí (aoresol) phạm vi gần. Chúng ta vẫn chưa hiểu hết cơ chế lây truyền qua không khí của bệnh đậu mùa khỉ, và vẫn cần nghiên cứu thêm.

Virus cũng có thể làm lây bệnh từ người mang thai sang thai nhi, sau sinh qua tiếp xúc da với da, hoặc từ cha mẹ mắc bệnh đậu mùa khỉ sang trẻ sơ sinh hoặc trẻ nhỏ khi tiếp xúc gần.

Mặc dù đã ghi nhận các ca bệnh không triệu chứng nhưng chúng ta vẫn chưa rõ liệu người bệnh không triệu chứng có làm lây bệnh hay không, hay bệnh có thể lây truyền qua các loại dịch khác của cơ thể hay không. Các mẩu DNA từ vi rút gây bệnh đậu mùa khỉ đã được tìm thấy trong tinh dịch nhưng chúng ta vẫn chưa biết bệnh đậu mùa khỉ có lây truyền qua tinh dịch, dịch âm đạo, nước ối, sữa mẹ hay máu không. Hiện các nghiên cứu đang được tiến hành để tìm hiểu xem bệnh đậu mùa khỉ có thể lây truyền qua việc trao đổi dịch thể trong và sau khi nhiễm bệnh có triệu chứng hay không.

Bệnh đậu mùa có gây bệnh nặng hoặc tử vong không?

Trong hầu hết các trường hợp, triệu chứng của bệnh đậu mùa khỉ tự mất đi trong vòng vài tuần. Tuy nhiên, ở một số người, khi nhiễm bệnh có thể dẫn tới các biến chứng hoặc thậm chí tử vong. Trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ và người bị suy giảm miễn dịch có thể có nguy cơ mắc triệu chứng nghiêm trọng hơn và tử vong do bệnh đậu mùa khỉ.

Các biến chứng ở bệnh đậu mùa khỉ bao gồm nhiễm trùng da thứ phát, viêm phổi, lú lẫn, và các vấn đề về mắt. Trước đây, tỷ lệ tử vong do bệnh đậu mùa khỉ dao động khoảng 1% - 10%. Lưu ý, tỷ lệ tử vong ở các bối cảnh khác nhau có thể khác nhau do nhiều yếu tố, như khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe. Tỷ lệ tử vong cao này có thể là do ước tính quá mức bởi vì việc giám sát bệnh đậu mùa khỉ thường chỉ giới hạn ở số liệu trước đây.

Đối tượng có nguy cơ mắc bệnh đậu mùa khỉ là ai?

Người sống cùng hoặc tiếp xúc gần (bao gồm quan hệ tình dục) với người bị mắc bệnh đậu mùa khỉ, hoặc người tiếp xúc thường xuyên với động vật bị bệnh có nguy cơ cao nhất mắc bệnh. Nhân viên y tế cần thực hiện các biện pháp phòng chống nhiễm khuẩn để bảo vệ chính họ khi chăm sóc cho bệnh nhân mắc bệnh đậu mùa khỉ.

Trẻ sơ sinh, trẻ em và người bị suy giảm miễn dịch có nguy cơ mắc triệu chứng nghiêm trọng hơn, và có thể tử vong do bệnh đậu mùa khỉ.

Người đã tiêm vaccine ngừa đậu mùa có nhiều khả năng được bảo vệ trước bệnh đậu mùa khỉ. Tuy nhiên, người trẻ tuổi ít có khả năng đã được tiêm phòng bệnh đậu mùa vì tiêm chủng đậu mùa đã chấm dứt trên toàn thế giới sau khi bệnh này đã được thanh toán vào năm 1980. Người đã được tiêm phòng đậu mùa vẫn cần tiếp tục thực hiện các biện pháp phòng bệnh để bảo vệ bản thân và người khác.

Bệnh đậu mùa khỉ có lây truyền từ người sang động vật không?

Chưa ghi nhận người mắc bệnh đậu mùa khỉ làm lây bệnh sang động vật nhưng đó vẫn là một nguy cơ tiềm ẩn. Người đã khẳng định hoặc nghi ngờ mắc bệnh đậu mùa khỉ cần tránh tiếp xúc gần với động vật, bao gồm thú cưng (như mèo, chó, chuột hamster, chuột cát gerbils... ), động vật nuôi lấy thịt và động vật hoang dã. Người bị mắc bệnh đậu mùa khỉ cần đặc biệt cảnh giác với động vật được biết là dễ mắc virus đậu mùa khỉ, bao gồm các loài gặm nhấm và linh trưởng.

Điều trị bệnh đậu mùa khỉ như thế nào?

Người mắc bệnh đậu mùa khỉ cần tuân thủ hướng dẫn của cơ sở y tế. Các triệu chứng thường tự mất mà không cần điều trị. Nếu cần, có thể sử dụng thuốc giảm đau và thuốc hạ sốt để làm giảm các triệu chứng. Lưu ý, với người mắc bệnh đậu mùa khỉ, cần giữ cho cơ thể đủ nước, ăn tốt và ngủ đủ giấc. Người tự cách li cần chăm sóc sức khỏe tâm chí cho bản thân bằng cách làm những điều mình thấy thoải mái và vui thích, luôn duy trì liên lạc với người thân qua công nghệ, cần tập thể dục nếu cảm thấy đủ khỏe trong lúc cách li, và đề nghị được hỗ trợ sức khỏe tâm thần nếu cần.

Người mắc bệnh đậu mùa khỉ cần tránh gãi và chú ý rửa tay trước khi trước và sau khi chạm vào các nốt ban và vị trí tổn thương, và giữ cho da khô và không che kín (trừ khi không thể tránh người ở cùng phòng - trong trường hợp buộc phải ở cùng phòng với người khác, cần che các nốt ban bằng quần áo hoặc băng gạc cho tới khi cách li lại). Có thể làm sạch các nốt ban bằng nước vô trùng hoặc sát khuẩn. Có thể xúc miệng bằng nước muối để vệ sinh các tổn thương trong miệng, và có thể tắm bằng nước ấm chứa natri bicarbonat (thuốc muối) và muối Epsom để giúp làm dịu các tổn thương trên cơ thể. Có thể dùng Lidocaine (thuốc gây tê tại chỗ) bôi vào miệng và các tổn thương xung quanh để giảm đau.

Nhiều năm nghiên cứu về các phương pháp điều trị bệnh đậu mùa đã dẫn tới sự phát triển các sản phẩm có thể hiệu quả trong điều trị bệnh đậu mùa khỉ. Một loại thuốc kháng vi rút đã được phát triển để điều trị bệnh đậu mùa (tecovirimat) đã được Cơ quan Quản lý Thuốc châu Âu phê duyệt hồi tháng 1 năm 2022 để điều trị bệnh đậu mùa khỉ. Kinh nghiệm về các loại thuốc điều trị này trong bối cảnh bệnh đậu mùa khỉ bùng phát vẫn còn hạn chế. Vì vậy, việc sử dụng các loại thuốc này thường đi kèm với việc thu thập thông tin nhằm giúp nâng cao kiến thức về cách sử dụng các loại thuốc này một cách tốt nhất trong tương lai.

Có vaccine phòng bệnh đậu mùa khỉ không?

Có. Đã có một vaccine phòng ngừa bệnh đậu mùa khỉ mới được phê duyệt gần đây. Một số nước khuyến cáo tiêm phòng cho những người có nguy cơ. Nhiều năm nghiên cứu đã giúp phát triển các vaccine mới hơn và an toàn hơn nhằm phòng ngừa căn bệnh vốn đã được thanh toán đó là bệnh đậu mùa, và vaccine này cũng có thể phòng ngừa bệnh đậu mùa khỉ. Một trong những loại vaccine này đã được phê duyệt để phòng ngừa bệnh đậu mùa khỉ. Chỉ nên cân nhắc tiêm phòng vaccine cho những đối tượng có nguy cơ (ví dụ người tiếp xúc gần với người mắc bệnh bệnh đậu mùa khỉ). Ở thời điểm hiện tại, không khuyến cáo tiêm phòng diện rộng cho mọi đối tượng.

Mặc dù vaccine đậu mùa cho thấy có tác dụng bảo vệ trước bệnh đậu mùa khỉ trước đây nhưng số liệu hiện tại về hiệu quả bảo vệ của các vaccine đậu mùa phổ biến/đậu mùa khỉ mới hơn trong việc phòng ngừa bệnh đậu mùa khỉ trong thực hành lâm sàng và trong cộng đồng còn rất hạn chế. Nghiên cứu việc sử dụng vaccine phòng ngừa bệnh đậu mùa khỉ cho dù được sử dụng ở đâu sẽ cho phép có thông tin bổ sung nhanh về hiệu quả bảo vệ của các loại vaccine này trong các bối cảnh khác nhau.

Hiện nay nguy cơ xuất hiện bệnh đậu mùa khỉ xảy ra ở đâu?

Bệnh đậu mùa khỉ bùng phát ở nhiều quốc gia và hiện đang lưu hành ở các quốc gia trước đây chưa từng thấy xuất hiện virus này: châu Âu, châu Mĩ, châu Phi, khu vực Tây Thái Bình Dương và các quốc gia vùng đông Địa Trung hải. Theo báo cáo trong năm 2022, đã xuất hiện nhiều ca bệnh hơn thường thấy ở các nước châu Phi trước đây từng lưu hành bệnh như Nigeria, Cộng hòa Dân chủ Công-gô, và Cộng hòa Trung Mĩ. WHO đang phối hợp với các quốc gia bị ảnh hưởng nhằm tăng cường giám sát và đưa ra hướng dẫn về việc ngăn chặn bệnh dịch lây lan và cách chăm sóc cho người bệnh.

Bệnh đậu mùa khỉ đã được báo cáo ở một số quốc gia châu Phi vài năm trước đợt bùng phát dịch này. Các quốc gia này bao gồm: Cameroon, Cộng hòa Trung phi, Cộng hòa Công-gô, Bờ Biển Ngà, Gabon, Liberia, Nigeria, và Sierra Leone. Một số các quốc gia này chỉ ghi nhận một vài ca bệnh trong khi đó một số nước khác đã xuất hiện bệnh dịch bùng phát kéo dài hoặc tái bùng phát. Thỉnh thoảng xuất hiện các ca bệnh ở các nước khác và có liên quan tới việc đi lại từ Nigeria. Dịch hiện tại gây ảnh hưởng tới nhiều quốc gia cùng lúc không giống các vụ dịch bùng phát trước đây.

Tôi cần làm gì nếu con tôi có các triệu chứng nghi ngờ là bệnh đậu mùa khỉ?

Nốt ban của bệnh đậu mùa khỉ có thể giống các bệnh thông thường khác ở trẻ em như bệnh thủy đậu và các bệnh do virus gây ra. Nếu con bạn có các triệu chứng nghi ngờ bệnh đậu mùa khỉ, cần chủ động liên hệ cơ sở y tế để được tư vấn kịp thời. Nhân viên y tế sẽ hỗ trợ làm xét nghiệm và cung cấp chăm sóc cần thiết khác.

Trẻ em có thể có nguy cơ mắc bệnh đậu mùa khỉ nặng hơn so với người lớn. Trẻ cần được theo dõi chặt chẽ cho tới khi khỏi hẳn để chắc chắn trong trường hợp cần chăm sóc thêm. Nhân viên y tế phụ trách theo dõi trẻ sẽ tư vấn xem trẻ có cần được chăm sóc và điều trị tại cơ sở y tế hay không. Trong trường hợp này, cha mẹ hoặc người chăm sóc trẻ khỏe mạnh và có nguy cơ thấp mắc bệnh đậu mùa khỉ sẽ được phép cách ly cùng trẻ.

Bệnh có nguy cơ trở thành dịch bệnh ở phạm vi rộng hơn không?

Bệnh đậu mùa khỉ không lây như một số bệnh truyền nhiễm khác bởi vì bệnh này phải có tiếp xúc gần với người mắc bệnh đậu mùa khỉ (ví dụ tiếp xúc mặt với mặt, da với da, miệng với da, hay miệng với miệng) trong môi trường nhiễm bệnh hoặc với với động vật bị nhiễm bệnh. Chúng ta có cơ hội hành động để kiểm soát dịch bệnh bùng phát bằng cách phối hợp chặt chẽ với cộng đồng và các nhóm có nguy cơ cao nhằm ngăn chặn bệnh lây truyền. Điều quan trọng là giờ đây chúng ta cần phối hợp để ngăn chặn sự lây lan của bệnh, biết được các nguy cơ và hành động để giảm thiểu nguy cơ.

WHO đặt ưu tiên cao trong việc ứng phó với dịch bùng phát nhằm tránh bệnh lây lan rộng hơn. Ưu tiên của WHO là tìm hiểu thêm về cách thức lây truyền của vi rút qua đợt bùng phát này và bảo vệ cho nhiều người khỏi bị mắc bệnh. Nâng cao nhận thức về tình hình mới này sẽ giúp ngăn chặn bệnh dịch lây lan rộng.

Việc bị mắc bệnh thủy đậu trước đây có giúp bảo vệ trước bệnh đậu mùa khỉ không?

Bệnh thủy đậu là do một loại virus khác gây ra (virus varicella). Việc bị mắc bệnh thủy đậu trước đây không giúp bảo vệ trước bệnh đậu mùa khỉ (do virus đậu mùa khỉ gây ra - đó là virus họ orthopox).

Tại sao bệnh đậu mùa khỉ được công bố là tình trạng khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng gây quan ngại quốc tế?

Ngày 23 tháng 7 năm 2022, Tổng Giám đốc WHO, Tiến sĩ Tedros Adhanom Ghebreyesus đã tuyên bố đợt bùng phát bệnh đậu mùa khỉ ở nhiều quốc gia là tình trạng khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng gây quan ngại quốc tế (PHEIC). Việc tuyên bố PHEIC là mức cảnh báo cao nhất về sức khỏe cộng đồng toàn cầu theo Điều lệ Y tế Quốc tế, và có thể tăng cường sự phối hợp, hợp tác và đoàn kết toàn cầu.

Hành động ứng phó phối hợp có thể ngăn chặn sự lây truyền và bảo vệ các nhóm dân số dễ bị tổn thương. Tổng Giám đốc WHO cũng đưa ra các Khuyến nghị tạm thời nhằm giúp các nước chống lại sự bùng phát và kiểm soát đậu mùa khỉ. Toàn bộ tuyên bố của Tổng giám đốc có thể được tìm thấy tại đây và các khuyến nghị được nêu tại đây.

Kể từ khi đợt bùng phát bắt đầu lan rộng vào đầu tháng 5 năm 2022, WHO đã nghiêm túc xem xét tình huống bất thường này, nhanh chóng ban hành hướng dẫn y tế công cộng và lâm sàng, tích cực cung cấp thông tin cập nhật đến cộng đồng và triệu tập hàng trăm nhà khoa học và nhà nghiên cứu để đẩy nhanh nghiên cứu về bệnh đậu mùa khỉ và tiềm năng để xây dựng và phát triển các công cụ chẩn đoán, vaccine và phương pháp điều trị mới.