Nhìn từ Độ Mixi: Sự nuông chiều của công chúng sẽ tạo ra vòng xoáy lệch chuẩn như thế!

Vụ việc Độ Mixi hút shisha và lời xin lỗi công khai nhưng vấp phải phản ứng dữ dội đã khơi dậy nhiều tranh luận: Đâu là giới hạn giữa “đời tư” và “trách nhiệm công chúng” của một người nổi tiếng, và liệu sức ảnh hưởng khổng lồ của họ có đang bị sử dụng sai cách? Không chỉ là câu chuyện của một cá nhân, đây còn là lời cảnh báo về những hệ lụy xã hội nếu công chúng và giới trẻ tiếp tục nuông chiều thần tượng đến mức tạo ra “ngoại lệ ảo”.

Trong cuộc trao đổi với chúng tôi, Tiến sĩ Vũ Việt Anh - tiến sĩ giáo dục và chuyên gia tâm lý học đường, Giám đốc Học viện Thành công, Chủ tịch Martech Village tại Techfest Việt Nam - đã đưa ra những phân tích sắc sảo. Ông nhìn nhận trường hợp Độ Mixi như một minh họa sống động cho sức ảnh hưởng của người nổi tiếng đối với giới trẻ, chỉ ra ranh giới mong manh giữa hình ảnh và lối sống, đồng thời lý giải vì sao một lời xin lỗi vụng về có thể trở thành giọt nước tràn ly, khiến niềm tin công chúng sụp đổ nhanh hơn bất kỳ sai lầm nào.

Với một người nổi tiếng như Độ Mixi, từng được yêu thích bởi phong cách tự nhiên, thoải mái và có phần bỗ bã - nhưng nay đã trở thành gương mặt có mặt trên truyền hình và các chương trình chính thống, theo anh, ranh giới giữa “đời tư cá nhân” và “trách nhiệm công chúng” cần được hiểu thế nào?

Chào bạn. Đây là một câu hỏi rất hay và đúng lúc. Vấn đề này có thể được lý giải thông qua khái niệm "Lý thuyết vai trò xã hội". Mỗi cá nhân đều nắm giữ nhiều vai trò trong cuộc sống: một người cha, một người chồng, một người bạn, và trong trường hợp của người nổi tiếng, họ còn là một nhân vật của công chúng.

Ranh giới giữa "đời tư" và "trách nhiệm công chúng" đối với người nổi tiếng thực ra rất mong manh và đôi khi không tồn tại. Khi một người đã có sức ảnh hưởng lớn, đặc biệt là với giới trẻ, hành vi của họ không còn là chuyện cá nhân nữa. Đơn giản vì mọi lời nói, hành động của họ, dù là trên sóng livestream hay trong đời sống riêng tư, đều được công chúng theo dõi và có thể bị bắt chước. Đây chính là nguyên lý của học tập qua quan sát (Observational Learning) trong tâm lý học. Giới trẻ học hỏi không chỉ qua lời khuyên mà còn qua những hành động thực tế của thần tượng. Do đó, một phát ngôn, một hành vi tưởng chừng "bỗ bã" trong đời tư lại có thể được coi là "chuẩn mực" đối với hàng triệu người hâm mộ.

Một KOL vốn được khán giả yêu mến nhờ “chất riêng”, nhưng khi “chất riêng” này đi ngược lại các quy chuẩn xã hội hoặc pháp luật, anh nghĩ đâu là cách ứng xử hợp lý để vừa giữ cá tính, vừa đảm bảo trách nhiệm cộng đồng?

Đây là một bài toán khó mà nhiều KOL đang gặp phải. “Chất riêng” chính là yếu tố tạo nên sự độc đáo và thu hút ban đầu của họ. Tuy nhiên, khi tầm ảnh hưởng mở rộng, cái "chất riêng" đó cần được gọt giũa và nâng cấp.

Cách ứng xử hợp lý nhất là họ phải chủ động điều chỉnh. "Cá tính" không có nghĩa là sự tùy tiện. Nó phải được thể hiện trong một khuôn khổ nhất định, phù hợp với các chuẩn mực đạo đức và pháp luật. Thay vì dùng lời lẽ tục tĩu, họ có thể dùng sự hài hước thông minh; thay vì hành động bốc đồng, họ có thể dùng sự chân thành.

Nếu một KOL chưa thể làm được điều đó, tôi tin rằng truyền thông và công chúng cần lên tiếng, không phải để chỉ trích mà để nhắc nhở và định hướng. Đây chính là cơ chế phản hồi xã hội giúp người nổi tiếng nhận ra sai lầm và điều chỉnh hành vi. Nếu sự thiếu sót này được bỏ qua, hệ lụy sẽ rất lớn.

Nếu chính bản thân KOL chưa thể phân biệt rạch ròi giữa “cái tôi cá nhân” và “trách nhiệm công dân”, thì hệ quả nguy hiểm nhất đối với công chúng - đặc biệt là giới trẻ - sẽ là gì?

Hệ quả nguy hiểm nhất chính là việc làm méo mó hệ giá trị của giới trẻ. Khi một người có sức ảnh hưởng không nhận thức được vai trò của mình, họ sẽ tạo ra một tiền lệ xấu: “Làm gì cũng được miễn là kiếm được tiền và nổi tiếng”. Điều này tạo ra một sự khủng hoảng giá trị, khi các giá trị cốt lõi như sự tôn trọng, trách nhiệm, đạo đức bị thay thế bằng sự hiếu thắng, bất cần và thiếu văn hóa.

Giới trẻ, đặc biệt là những người chưa có kinh nghiệm sống, sẽ dễ dàng bị hấp dẫn bởi lối sống đó. Họ sẽ nghĩ rằng chửi bậy là "ngầu", coi thường người khác là "cá tính". Điều này không chỉ ảnh hưởng đến nhân cách của họ mà còn tạo ra một thế hệ dễ dãi, thiếu kỷ luật và không có khả năng phân biệt đúng sai.

Có phải chính sự nuông chiều của công chúng (“idol làm gì cũng được”) đã góp phần tạo nên vòng xoáy lệch chuẩn này? Và nếu vậy, trách nhiệm của truyền thông và giáo dục nằm ở chỗ nào trong việc định hình lại thước đo chuẩn mực?

Đúng vậy. Sự nuông chiều của công chúng, hay còn gọi là hiệu ứng đám đông (bandwagon effect), đã tạo ra một "vòng xoáy lệch chuẩn". Khi công chúng cổ vũ, ủng hộ những hành vi tiêu cực, họ vô tình tăng cường hành vi đó. Người nổi tiếng sẽ tin rằng những gì họ làm là đúng và tiếp tục lún sâu vào.

Do đó, trách nhiệm của truyền thông và giáo dục là vô cùng quan trọng.

- Truyền thông: Không chỉ đưa tin, truyền thông cần đóng vai trò là người gác cổng, là người định hướng dư luận. Cần có sự phản ứng kịp thời, chính xác để phân tích hành vi lệch chuẩn và chỉ ra hậu quả của nó. Tránh việc đưa tin giật gân mà thiếu đi phân tích chuyên sâu. Đồng thời, truyền thông cần tích cực tôn vinh những hình mẫu tích cực, những câu chuyện về sự nỗ lực và cống hiến để giới trẻ có những hình mẫu đúng đắn để noi theo.

- Giáo dục:Giáo dục gia đình và nhà trường cần trang bị cho các em tư duy phản biện và kiến thức về văn hóa mạng. Giúp các em nhận ra những mặt trái của sự nổi tiếng, hiểu được đâu là giá trị cốt lõi để xây dựng cuộc sống.

Với tư cách là một người nổi tiếng, việc “sống sao cho đúng mực” có phải chỉ cần khi họ xuất hiện trước máy quay, hay đó là trách nhiệm xuyên suốt trong lối sống cá nhân - kể cả trong đời sống riêng tư? Vì sao công chúng lại có quyền đòi hỏi điều này?

Với vai trò của một người nổi tiếng, việc "sống sao cho đúng mực" không chỉ giới hạn trong lúc họ xuất hiện trước máy quay. Đó phải là một trách nhiệm xuyên suốt, bao gồm cả trong đời sống cá nhân và cuộc sống riêng tư.

Dưới góc độ tâm lý học và xã hội học, có ba lý do chính lý giải vì sao công chúng lại có quyền đòi hỏi điều này:

1. Hiệu ứng "Tấm gương" và Học tập qua quan sát

Như đã phân tích ở trên, thanh thiếu niên học hỏi và noi theo hành vi của thần tượng thông qua quá trình học tập qua quan sát. Khi một người nổi tiếng có tầm ảnh hưởng lớn, họ tự động trở thành một hình mẫu, một "tấm gương" để công chúng soi chiếu.

Điều nguy hiểm là quá trình học tập này không có "nút tắt". Khán giả không chỉ quan sát những gì người nổi tiếng làm trên sân khấu hay trước máy quay, mà còn theo dõi cả những hành vi, phát ngôn của họ trên mạng xã hội, trong các câu chuyện đời thường được chia sẻ. Nếu một KOL sống thiếu chuẩn mực trong đời tư (ví dụ: phát ngôn thiếu văn hóa, lối sống sa đọa, hay thiếu trách nhiệm với gia đình), những hành vi này sẽ được coi là "bình thường" hoặc thậm chí là "cá tính" bởi một bộ phận người hâm mộ. Họ sẽ học theo những hành vi đó, làm méo mó nhận thức về đạo đức và giá trị sống.

2. Sự "Hợp đồng xã hội" không lời

Mặc dù không có một văn bản chính thức nào, nhưng giữa người nổi tiếng và công chúng luôn tồn tại một "hợp đồng xã hội" không lời. Theo đó, công chúng "đổi" sự ủng hộ, sự mến mộ và cả tiền bạc (qua việc mua sản phẩm, xem quảng cáo,...) để nhận lại một hình mẫu tích cực, một giá trị sống đáng noi theo.

Khi người nổi tiếng có những hành vi lệch chuẩn, họ đã vi phạm "hợp đồng" này. Họ đã nhận được sự tin tưởng và ưu ái từ công chúng, nhưng lại không thể hiện được trách nhiệm đi kèm với sự tin tưởng đó. Khi ấy, công chúng có quyền cảm thấy bị phản bội và lên tiếng đòi hỏi sự minh bạch, sự đúng mực từ những người mà họ đã tin tưởng và ủng hộ.

3. Vị trí "Vai trò xã hội" đặc biệt

Trong xã hội, mỗi người giữ một vai trò với những kỳ vọng và trách nhiệm khác nhau. Một người nổi tiếng, với khả năng tác động mạnh mẽ đến tư duy và hành vi của số đông, có một vị trí xã hội đặc biệt. Vị trí này đi kèm với một trách nhiệm lớn hơn so với một công dân bình thường.

Họ không chỉ là một cá nhân, mà còn là một biểu tượng, một đại diện cho một lối sống, một giá trị. Do đó, việc họ sống "đúng mực" không chỉ là vấn đề cá nhân mà còn là vấn đề của cả cộng đồng. Công chúng có quyền đòi hỏi sự nghiêm khắc này không phải vì muốn can thiệp vào đời tư của họ, mà vì họ đang bảo vệ những giá trị cốt lõi, những chuẩn mực đạo đức của xã hội trước những ảnh hưởng tiêu cực.

Nhiều KOL vẫn cho rằng “mình chỉ cần làm tốt nội dung” còn đời sống riêng tư là việc cá nhân. Theo anh, ranh giới giữa “cái riêng” và “cái chung” của người nổi tiếng ở Việt Nam hiện nay được xác lập ra sao, và vì sao cần nghiêm khắc hơn với họ?

Ranh giới đó gần như đã bị xóa nhòa. Một người đã có ảnh hưởng hàng triệu người thì mọi hành vi của họ đều là công khai. Quan điểm “đời tư là chuyện cá nhân” không còn phù hợp nữa.

Công chúng có quyền đòi hỏi điều này bởi vì họ chính là những người đã tạo ra và duy trì sự nổi tiếng của các KOL. Sức ảnh hưởng của KOL được trả giá bằng sự tin tưởng của công chúng. Khi niềm tin bị phản bội, công chúng có quyền lên tiếng.

Chúng ta cần nghiêm khắc hơn với họ vì họ là những người có khả năng thay đổi nhận thức xã hội một cách mạnh mẽ nhất. Nếu không có sự giám sát và lên tiếng kịp thời, những hành vi lệch chuẩn sẽ dễ dàng được "học theo" và lan rộng, tạo ra một xã hội thiếu chuẩn mực và dễ dãi.

Anh đánh giá thế nào về tác động của những sự cố liên quan đến người nổi tiếng đối với khán giả trẻ? Liệu những hành vi lệch chuẩn có thể bị xem nhẹ hay dễ dàng được “học theo” nếu không có sự phản ứng kịp thời từ công chúng và truyền thông?

Sự cố của người nổi tiếng có tác động vô cùng mạnh mẽ đến khán giả trẻ, và nếu không có sự phản ứng kịp thời từ công chúng và truyền thông, những hành vi lệch chuẩn đó hoàn toàn có thể bị xem nhẹ và dễ dàng được "học theo".

Hệ quả tất yếu sẽ sảy ra theo các cơ chế sau:

1. Hiệu ứng "Bình thường hóa" hành vi lệch chuẩn

Khi một người nổi tiếng có hành vi sai trái (ví dụ: phát ngôn tục tĩu, lối sống thiếu chuẩn mực, hoặc vi phạm pháp luật), và sự việc đó không bị lên án mạnh mẽ, thậm chí còn được bênh vực, giới trẻ sẽ dần coi đó là "chuyện bình thường". Đây là một cơ chế tâm lý được gọi là bình thường hóa.

Họ sẽ bắt đầu lý giải hành vi đó một cách nhẹ nhàng: "Chắc anh/chị ấy chỉ đùa thôi", "Tính cách người nổi tiếng phải vậy", hoặc "Có gì đâu mà làm quá". Khi những hành vi lệch chuẩn được bình thường hóa, ranh giới giữa đúng và sai trong nhận thức của người trẻ sẽ bị xóa nhòa. Họ không còn coi đó là điều đáng lên án mà chỉ là một "lỗi nhỏ" có thể bỏ qua.

2. Sự củng cố hành vi sai trái

Theo Lý thuyết học tập xã hội của Albert Bandura, hành vi sẽ được củng cố nếu nó nhận được kết quả tích cực. Trong trường hợp này, nếu một người nổi tiếng làm điều sai nhưng vẫn giữ được sự nổi tiếng, vẫn được ủng hộ và không phải chịu hậu quả đáng kể, điều đó sẽ tạo ra một sự củng cố gián tiếp cho hành vi của họ.

Giới trẻ sẽ quan sát thấy rằng: "Làm sai nhưng vẫn ổn. Thậm chí còn được nhiều người bênh vực". Điều này thôi thúc họ tin rằng họ cũng có thể làm những điều tương tự mà không phải đối mặt với hậu quả nghiêm trọng. Họ học theo không chỉ hành vi, mà còn cả thái độ coi thường các chuẩn mực xã hội.

3. Thiếu hình mẫu tích cực

Khi những sự cố lệch chuẩn không bị phản ứng, nó còn tạo ra một "khoảng trống" về hình mẫu tích cực. Giới trẻ sẽ mất niềm tin vào những giá trị chân chính như sự nỗ lực, đạo đức và trách nhiệm. Họ sẽ có xu hướng hướng đến những hình mẫu dễ dàng đạt được sự nổi tiếng mà không cần phải tuân theo các quy tắc xã hội.

Đây chính là lúc trách nhiệm của truyền thông và công chúng trở nên tối quan trọng. Nếu không có sự phản ứng kịp thời, thẳng thắn và nhất quán:

- Truyền thông không làm tròn vai trò định hướng dư luận, mà chỉ tập trung khai thác scandal một cách giật gân, thiếu phân tích.

- Công chúng không lên tiếng bảo vệ giá trị đạo đức, mà im lặng hoặc thậm chí cổ vũ cho hành vi sai trái.

Khi đó, những hành vi lệch chuẩn sẽ dễ dàng được "lây lan" và trở thành một "căn bệnh" trong xã hội, đặc biệt là trong giới trẻ, những người đang trong giai đoạn hình thành nhân cách và thế giới quan.

Độ Mixi vốn nổi tiếng với tệp fan nam 25–40 tuổi, vốn dễ chấp nhận tính cách thoải mái, chửi bậy. Nhưng khi tầm ảnh hưởng mở rộng ra công chúng và truyền hình, anh nghĩ anh ấy (và những KOL khác) cần thay đổi điều gì trong cách sống và ứng xử?

Câu hỏi này chạm đến một điểm cốt lõi trong sự phát triển của một người nổi tiếng. Độ Mixi vốn được yêu thích bởi một tệp khán giả cụ thể, nhưng khi tầm ảnh hưởng của anh ấy mở rộng ra truyền hình và công chúng rộng rãi, anh ấy không còn chỉ là thần tượng của nhóm 25-40 tuổi nữa. Anh ấy đã trở thành một gương mặt quen thuộc với cả trẻ em, học sinh và các bậc phụ huynh.

Khi đối tượng khán giả thay đổi, vai trò của người nổi tiếng cũng phải thay đổi. Anh ấy - và bất kỳ KOL nào - cần phải nhận thức được điều này và nâng cấp bản thân. Cụ thể, có ba điều họ cần thay đổi:

- Tiết chế ngôn từ: Ngôn ngữ suồng sã, có phần thô tục có thể được chấp nhận trong một nhóm nhỏ nhưng không phù hợp với khán giả đại chúng, đặc biệt là trẻ em. Những từ ngữ này không chỉ thiếu văn hóa mà còn có thể định hình sai lệch cách giao tiếp của giới trẻ.

- Xem xét lại thông điệp: Thông điệp anh ấy truyền tải không còn chỉ là về game hay những câu chuyện phiếm, mà đã trở thành một phần của văn hóa đại chúng. Anh ấy cần đảm bảo thông điệp của mình là tích cực, xây dựng và truyền cảm hứng, chứ không phải là sự bất cần hay thiếu tôn trọng.

- Thể hiện sự chuyên nghiệp và tôn trọng công chúng: Sự chuyên nghiệp thể hiện ở việc họ nhận thức được tầm ảnh hưởng của mình và có trách nhiệm với từng lời nói, hành động. Tôn trọng công chúng không chỉ là tôn trọng những người hâm mộ cũ mà còn là tôn trọng những khán giả mới, những người không quen thuộc với văn hóa gốc của họ.

Việc không thay đổi sẽ dẫn đến sự xung đột giá trị và cuối cùng là đánh mất cả niềm tin của công chúng. Đây là bài học không chỉ dành cho Độ Mixi mà còn cho tất cả những người đang muốn xây dựng sự nghiệp dựa trên sự ảnh hưởng của mình.

Lời xin lỗi của Độ Mixi bị chỉ ra là có đến hàng chục lần chửi tục trong vài phút. Theo anh, vì sao một lời xin lỗi được đưa ra công khai nhưng lại khiến dư luận phẫn nộ nhiều hơn?

Một lời xin lỗi, dù được đưa ra công khai, lại có thể gây phẫn nộ nhiều hơn nếu nó thiếu đi sự chân thành và trách nhiệm. Lời xin lỗi của Độ Mixi đã vấp phải phản ứng tiêu cực vì nó đi ngược lại các nguyên tắc cốt lõi của một lời xin lỗi hiệu quả.

1. Thiếu sự thấu cảm và thừa sự bào chữa

Theo góc nhìn tâm lý học, một lời xin lỗi có giá trị cần phải thể hiện sự thấu cảm với những người bị tổn thương bởi hành động của mình. Nó cần cho thấy người xin lỗi hiểu được mức độ nghiêm trọng của vấn đề và sự khó chịu mà họ đã gây ra. Lời xin lỗi của Độ Mixi, với hàng chục lần chửi tục, đã không làm được điều này. Thay vì tập trung vào sự hối lỗi, nó lại cho thấy sự bực bội, thậm chí là xem nhẹ vấn đề. Điều này khiến công chúng cảm thấy không được tôn trọng và bị thách thức. Lời xin lỗi trở thành một hành động "giữa chừng", vừa muốn nhận sai nhưng lại không thể từ bỏ thói quen cũ.

2. Không thể hiện sự thay đổi và trách nhiệm

Một lời xin lỗi thực sự phải đi kèm với cam kết thay đổi. Nó không chỉ là thừa nhận sai lầm, mà còn là hứa hẹn sẽ không lặp lại. Lời xin lỗi của Độ Mixi lại phản ánh sự thiếu ý thức về vai trò của một người có ảnh hưởng. Việc vẫn sử dụng ngôn từ thiếu chuẩn mực trong chính lời xin lỗi cho thấy người nói chưa thực sự nhận ra rằng đây là một vấn đề nghiêm trọng cần phải sửa đổi.

Theo Lý thuyết học tập xã hội, hành vi được củng cố khi nhận được phản hồi tích cực. Việc Độ Mixi vẫn giữ thói quen cũ trong một lời xin lỗi công khai cho thấy anh ấy vẫn chưa thể thoát ra khỏi "vùng an toàn" của mình, nơi những lời nói đó được chấp nhận. Điều này khiến khán giả cảm thấy lo ngại, liệu đây chỉ là một lời xin lỗi miễn cưỡng vì áp lực dư luận chứ không phải từ sự nhận thức sâu sắc?

Một lời xin lỗi thế nào mới thực sự có giá trị trong bối cảnh khủng hoảng truyền thông của người nổi tiếng? Theo anh, phản ứng và cách xin lỗi của Độ Mixi có phản ánh được tinh thần trách nhiệm của một KOL hay chưa? Nếu chưa, thì bài học rút ra cho giới KOL là gì?

Một lời xin lỗi thực sự có giá trị trong bối cảnh khủng hoảng truyền thông của người nổi tiếng cần phải hội tụ đủ ba yếu tố: thành khẩn, trách nhiệm và cam kết. Phản ứng và cách xin lỗi của Độ Mixi chưa phản ánh được tinh thần trách nhiệm của một KOL, bởi nó thiếu đi những yếu tố cốt lõi này.

Một lời xin lỗi có giá trị không chỉ là một thủ tục truyền thông, mà là một hành động thể hiện sự trưởng thành và trách nhiệm. Ba yếu tố quan trọng nhất của nó là:

- Thành khẩn (Sự hối lỗi): Lời xin lỗi phải xuất phát từ sự nhận thức sâu sắc về sai lầm của bản thân, thể hiện sự hối hận chân thành. Nó không nên chứa đựng sự bào chữa, đổ lỗi hay bất kỳ sự hằn học nào. Ngôn ngữ được sử dụng phải thể hiện sự tôn trọng đối với khán giả và sự thấu cảm với những người đã bị tổn thương bởi hành động của mình.

- Trách nhiệm (Sự thừa nhận): Người nổi tiếng phải thẳng thắn thừa nhận sai lầm, nhận trách nhiệm hoàn toàn về hành động của mình mà không tìm cách lảng tránh hay làm nhẹ đi mức độ nghiêm trọng. Thừa nhận trách nhiệm là bước đầu tiên để xây dựng lại niềm tin.

- Cam kết (Sự thay đổi): Lời xin lỗi chỉ có giá trị khi đi kèm với một cam kết thay đổi rõ ràng và cụ thể. Điều này có nghĩa là người nổi tiếng cần đưa ra những hành động cụ thể để chứng minh rằng họ sẽ không lặp lại sai lầm trong tương lai. Lời nói phải đi đôi với hành động.