Nổi tiếng trên mạng vì câu chuyện bi kịch cảm động rồi bắt đầu livestream bán hàng: Liệu lòng trắc ẩn có nên được thương mại hoá không?

Họ có thể là một người bố có con bị bắt cóc, là người được cứu khỏi động lừa đảo, là nạn nhân của một bi kịch được xã hội quan tâm. Sau khi được biết đến vì những nỗi đau của mình, họ bắt đầu tham gia vào thị trường livestream bán hàng. Thời gian gần đây, tại Trung Quốc, hiện tượng ngày càng phổ biến này đã làm dấy lên một cuộc tranh luận gay gắt về việc liệu lòng trắc ẩn có thể, hay nên, được thương mại hóa hay không.

“Nền kinh tế đồng cảm”

Trong suốt 24 năm, ông Guo Gangtang đã lái xe máy khắp Trung Quốc để tìm kiếm người con trai bị bắt cóc. Cuộc tìm kiếm không ngừng nghỉ này đã khiến ông hao mòn 10 chiếc xe và truyền cảm hứng cho một bộ phim nổi tiếng.

Khi cha và con trai cuối cùng đoàn tụ vào năm 2021, ông Guo trở thành biểu tượng quốc gia về nỗi đau, sự bền bỉ và niềm hy vọng khó khăn lắm mới đạt được.

Ngày nay, ông xuất hiện trên Douyin (phiên bản TikTok của Trung Quốc), phát sóng trực tiếp từ cánh đồng làng hoặc chợ nông sản, bán những bao bột mì hay những quả bí ngô cho hàng ngàn người xem.

Trong số những người mua có cô Li, 37 tuổi, đến từ tỉnh Sơn Đông. Cô nói rằng cô thích cách bán hàng của ông Guo hơn là những người nổi tiếng chỉ chăm chăm kiếm lợi nhuận nhanh chóng. Cô chia sẻ: “Ông ấy luôn bán các sản phẩm nông sản địa phương để giúp đỡ nông dân. Điều đó tạo cảm giác chân thật và gần gũi.”

Ông Guo là một phần của làn sóng livestreamer ngày càng tăng, những người dựa vào sự đồng cảm của công chúng để xây dựng khán giả. Từ những bậc cha mẹ từng tìm kiếm con cái mất tích đến các gia đình bị cuốn vào những bi kịch công cộng, nhiều người đang biến sự chú ý dựa trên lòng trắc ẩn thành một ngành kinh doanh khả thi. Hiện tượng này được gọi là "nền kinh tế đồng cảm" của Trung Quốc.

Tuy nhiên, trong những tháng gần đây, sự trỗi dậy của họ đã gây ra sự giám sát gay gắt, khi việc pha trộn giữa đau buồn và thương mại đặt ra những câu hỏi khó khăn về sự lợi dụng, tính xác thực và liệu nỗi đau có thể - hay nên - được kiếm tiền hay không.

Từ nạn nhân đến livestreamer

Theo công ty tư vấn nghiên cứu thị trường iResearch, thị trường thương mại điện tử livestream của Trung Quốc đạt ước tính 5,8 nghìn tỷ nhân dân tệ (khoảng 815 tỷ USD) vào năm 2024. Đẩy mạnh sự bùng nổ này là hàng triệu nhà phát sóng trực tiếp - từ người nổi tiếng đến những người ít tên tuổi hơn.

Trong hệ sinh thái rộng lớn này, một lĩnh vực riêng biệt đã xuất hiện trong những năm gần đây: những nhà phát sóng trực tiếp biến bi kịch cá nhân, từ nạn buôn người đến tội phạm bạo lực, thành thương mại. Các gia đình bị ảnh hưởng bởi nạn bắt cóc và buôn bán người chiếm nhóm lớn nhất trong xu hướng này.

Trong số đó có Xie Qingshuai, người bị bắt cóc khi còn là trẻ sơ sinh vào năm 1999 và đoàn tụ với gia đình ruột thịt vào năm 2023 sau khi được tìm thấy nhờ công nghệ nhận dạng khuôn mặt bằng AI. Việc anh trở về nhà đã khuấy động sự đồng cảm rộng rãi khắp Trung Quốc, tượng trưng cho câu chuyện về sự kiên cường và mang lại kết thúc cho một xã hội mà những cuộc đoàn tụ như vậy vẫn còn hiếm hoi.

Buổi livestream ra mắt của Xie vào năm 2023 đã thu về hơn 10 triệu nhân dân tệ chỉ trong một đêm. Theo nhà cung cấp dữ liệu thương mại điện tử livestream Chanmama, tính đến cuối năm 2024, anh đã tổ chức gần 100 buổi, tạo ra doanh số ước tính lên tới 243 triệu nhân dân tệ.

Trường hợp của anh đã mở đường cho các nạn nhân khác. Gia đình của Xie Haonan, người cũng bị buôn bán khi còn nhỏ, đã tạo ra doanh số hơn 100 triệu nhân dân tệ và đạt được hơn nửa triệu người theo dõi chỉ trong buổi livestream đầu tiên vào tháng 4 năm nay.

Yang Niuhua, người nổi tiếng vì đã giúp cảnh sát bắt giữ kẻ buôn bán trẻ em hàng loạt Yu Huaying, đã trở thành người dẫn chương trình livestream cùng gia đình, được cho là mang về từ 7,5 đến 10 triệu nhân dân tệ doanh số trong một phiên duy nhất vào tháng 5 năm 2023.

Tương tự, mẹ của Jiang Ge (một sinh viên Trung Quốc bị sát hại ở Nhật Bản), cũng như cha mẹ của diễn viên Kiều Nhậm Lương (người qua đời vì tự tử sau khi chống chọi với trầm cảm), đã lên các nền tảng livestream để chia sẻ trải nghiệm và được cho là tìm kiếm sự công bằng.

Ông Jiang Han, một nhà nghiên cứu cấp cao tại tổ chức tư vấn Pangoal (Bắc Kinh), cho biết: “Lưu lượng truy cập (của những người phát sóng trực tiếp này) được xây dựng dựa trên những câu chuyện bi kịch chân thực. Điều đó thiết lập tính hợp pháp về mặt đạo đức. Đối với người xem, việc mua sản phẩm không chỉ là một hành động tiêu dùng mà còn... mang ý nghĩa về mặt đạo đức.”

Cô Li nói rằng những lần mua hàng của cô không chỉ là giao dịch mà là một cử chỉ đoàn kết với ông Guo và gia đình ông - một đóng góp nhỏ cho một người mà cô từng chia sẻ nỗi đau từ xa. “Tìm một đứa trẻ bị mất giống như mò kim đáy bể,” cô nói. “Tôi thực sự đồng cảm với họ.”

Các thương hiệu cũng bị thu hút bởi những người phát sóng trực tiếp này vì giá trị xã hội của họ. Theo ông Jiang, bằng cách hợp tác với những cá nhân có câu chuyện mang sức nặng cảm xúc sâu sắc, các công ty có thể nhanh chóng tạo dựng hình ảnh dễ tiếp cận, "đặt con người lên hàng đầu" đồng thời gắn kết mình với những câu chuyện về sự kiên cường và tích cực.

Giữa lòng trắc ẩn và sự mệt mỏi

Khi nền kinh tế đồng cảm mở rộng, các tranh cãi xung quanh nó cũng tăng lên. Trong khi một số người theo dõi đón nhận những người phát sóng trực tiếp này như biểu tượng của thiện chí, những người khác lại chỉ trích họ vì đã làm mờ ranh giới giữa kể chuyện chân thực và khai thác thương mại, làm nổi bật ranh giới mong manh giữa những câu chuyện dựa trên sự đồng cảm và việc tìm kiếm lợi nhuận.

Đối với cô Li, cuộc tranh luận dường như xa vời. Cô đã theo dõi ông Guo từ những ngày cuộc tìm kiếm con trai trên chiếc xe máy của ông trở thành biểu tượng quốc gia về sự bền bỉ. Giờ đây, khi cô mua một bao bột mì từ buổi livestream của ông, cô cảm thấy câu chuyện đó vẫn đang tiếp diễn.

Huang Anran, một bà mẹ đến từ tỉnh Quý Châu vẫn đang tìm kiếm đứa con gái bị bắt cóc của mình, nói rằng cô giữ quan điểm trung lập - miễn là những người phát sóng trực tiếp không lừa dối người tiêu dùng bằng những câu chuyện bịa đặt, cô tin rằng họ không làm gì sai. Đồng thời, cô hy vọng những người kiếm lợi từ sự đồng cảm của công chúng sẽ nâng cao nhận thức về nạn buôn người và các tội phạm khác.

Tuy nhiên, những người khác lại bày tỏ sự nghi ngờ - chất vấn đạo đức của việc biến bi kịch cá nhân thành lợi nhuận và chỉ trích những người phát sóng trực tiếp vì đã đẩy giá sản phẩm lên cao.

Zhang Ling, 50 tuổi, một người đã theo dõi các câu chuyện buôn người suốt 15 năm, cho biết lòng đồng cảm của cô bắt đầu vơi đi khi chứng kiến những người từng khóc than vì con cái bị đánh cắp giờ đây lại rao bán sản phẩm qua livestream.

Cô nói: “Đối với họ, nỗi đau từng thu hút lòng trắc ẩn của công chúng đã trở thành một chiêu trò tiếp thị - một cách để biến sự đồng cảm thành lưu lượng truy cập và doanh số bán hàng.”

Một nhà hoạt động chỉ trích xu hướng này cho biết, đối tượng cốt lõi của các kênh như vậy thường là phụ nữ trung niên và các bà mẹ. Những người phát sóng trực tiếp thường tập trung vào các mặt hàng thiết yếu hàng ngày, chi phí thấp, có giá từ 10 đến 100 nhân dân tệ - những sản phẩm dễ dàng được mua theo cảm xúc.

Nhà hoạt động này (yêu cầu giấu tên vì sợ bị trả đũa) nói: “Người tiêu dùng xem đó như là hành động từ thiện - trả một khoản phí cảm xúc nhỏ để thể hiện sự ủng hộ, đồng thời nhận lại sự hài lòng về mặt tinh thần.”

Họ nói thêm rằng, các thương gia thích hợp tác với những người có ảnh hưởng như vậy vì khán giả của họ ít nhạy cảm với giá cả bị thổi phồng và ngần ngại yêu cầu hoàn tiền ngay cả khi có vấn đề về chất lượng. “Việc trả lại một món hàng sẽ giống như trả lại niềm tin cảm xúc của họ,” người này nói.

Và, họ cho biết, khi lòng trắc ẩn được kiếm tiền, nó sẽ làm lu mờ những người vẫn đang cần giúp đỡ. “Những người thực sự cần giúp đỡ có thể bị gạt ra ngoài lề, không còn không gian để bày tỏ khó khăn của mình.”

Giữa những tranh cãi như vậy, các nền tảng đang thắt chặt giám sát. Vào tháng 5, Douyin đã đình chỉ tất cả các phương thức kiếm tiền - từ tiền boa trong luồng phát sóng và bán sản phẩm đến nội dung được tài trợ và quảng cáo - đối với các tài khoản liên quan đến các vụ án nổi bật đang diễn ra.

Truyền thông nhà nước cũng đã nêu bật những rủi ro của “sự đồng cảm trình diễn” trong livestream, cảnh báo rằng những câu chuyện như vậy làm xói mòn lòng tin của công chúng. Đến tháng 12, cơ quan giám sát internet hàng đầu của Trung Quốc đã phát động chiến dịch trên toàn quốc để hạn chế thông tin sai lệch và “nội dung không phù hợp” trên các nền tảng video ngắn.

Tuy nhiên, đối với nhiều người xem, thiệt hại đã xảy ra. Zhang, người từng trung thành theo dõi các tài khoản đoàn tụ gia đình, kể từ đó đã bỏ theo dõi tất cả. Cô nói: “Sự kết thúc của việc tìm kiếm đứa con bị mất là sự bắt đầu của việc thu hoạch hẹ,” cô sử dụng thuật ngữ lóng Trung Quốc “ge jiucai”, mô tả việc khai thác những người bình thường để kiếm lợi.

“Những màn trình diễn này không chỉ làm tôi mất thiện cảm - chúng đã đóng băng trái tim của tất cả những người từng quan tâm.”

Nguồn: Sixth Tone