Làng gốm cổ 1000 năm tuổi bên sông Hồng hồi sinh

Theo các cụ cao niên trong làng kể lại, làng gốm Kim Lan từng là nơi sản xuất gốm sứ lớn thời Lý – Trần, gắn liền với sự phát triển của kinh thành Thăng Long. Nghề gốm tại đây không chỉ phục vụ nhu cầu trong nước mà còn được xuất khẩu qua đường biển. Qua khai quật tại di chỉ bãi Hàm Rồng vào các năm 2001 và 2003, cơ quan chức năng xác định, nghề gốm Kim Lan có từ thế kỷ VIII và phát triển hưng thịnh đến thế kỷ XVIII.

“Thu nhập không ổn định, dân làng đều bỏ nghề để chuyển sang canh tác nông nghiệp, những sản phẩm gốm tinh xảo dần bị vùi sâu vào lòng đất. Mãi đến những năm 1990, dân làng khôi phục lại nghề. Lúc đó, có khoảng 750 lò sản xuất gốm sứ, chủ yếu làm bát đĩa. Số lò sản xuất nhiều nhưng do phương thức sản xuất thủ công nên sản lượng làm ra ít. Bên cạnh đó, thời gian quay trở lại thị trường chậm trễ, gốm Kim Lan gặp nhiều khó khăn khi cạnh tranh với sản phẩm khác trên thị trường”, nghệ nhân Đào Việt Bình chia sẻ.

Để thích ứng với thị trường, nhiều nghệ nhân và hộ sản xuất đã mạnh dạn đầu tư và thay đổi phương thức sản xuất, chuyển từ sản xuất bằng lò than truyền thống sang sản xuất bằng lò gas, góp phần giảm ô nhiễm môi trường, tiết kiệm năng lượng, đồng thời nâng cao hiệu quả sản xuất. Hiện nay, địa phương có hơn 350 hộ có lò gốm hoạt động, thu hút hàng nghìn lao động tham gia.

Tại hộ sản xuất của gia đình chị Hương Liên (huyện Gia Lâm, Hà Nội) đã chuyển sang sử dụng lò ga đã được hơn 4 năm nay. “Từ khi chuyển sang lò gas, gia đình tôi tiết kiệm được khoảng 30% chi phí nhân công vì không cần nhiều người canh lò như trước. Đặc biệt, lò gas sạch hơn, không còn khói bụi ô nhiễm, vừa bảo vệ sức khỏe người làm vừa thân thiện với môi trường”, chị Liên nói.

Cũng theo chị Liên, dù một số khâu sản xuất đã được cải tiến, tuy nhiên làng nghề Kim Lan vẫn giữ gìn kỹ thuật chế tác thủ công truyền thống, đòi hỏi sự khéo léo và tỉ mỉ ở từng công đoạn. Từ khối đất sét mịn được nhào nặn bằng tay, nghệ nhân tạo hình trên bàn xoay, sau đó sản phẩm được phơi khô và đưa vào lò nung ở nhiệt độ cao. Chính quy trình thủ công kết hợp với kỹ thuật nung truyền thống này giúp gốm Kim Lan có độ bền chắc, màu sắc tự nhiên và mang vẻ đẹp riêng biệt, tạo nên dấu ấn.

Theo chủ xưởng sản xuất gốm Việt Hương (huyện Gia Lâm, Hà Nội) những nghệ nhân, chủ lò gốm ở Kim Lan đã nỗ lực tìm tòi, học hỏi, sáng tạo những bài men mới, chất liệu gốm chất lượng cao.

“Các sản phẩm của chúng tôi cũng ngày càng đa dạng, phong phú. Đồ gia dụng bao gồm những sản phẩm quen thuộc như chum, vại, bát, đĩa, luôn được đánh giá cao bởi sự bền chắc và tiện dụng. Trong khi đó, đồ thờ cúng như chân đèn, lư hương, tượng lại mang đậm giá trị tâm linh, thể hiện sự trang nghiêm và thành kính.

Ngoài ra, các sản phẩm trang trí như bình gốm, tranh gốm không chỉ là điểm nhấn nghệ thuật trong không gian sống mà còn là biểu tượng cho tinh hoa văn hóa của làng nghề. Bên cạnh đó, chúng tôi còn chú trọng phát triển các sản phẩm gốm phục vụ xây dựng như gạch, ngói trang trí, con tiện lan can…”, anh Việt – chủ cơ sở gốm Việt Hương chia sẻ.

Cũng theo anh Việt, hiện nay nhiều hộ sản xuất trong làng cũng bắt đầu chuyển đổi, đưa sản phẩm gốm Kim Lan lên các sàn thương mại điện tử. Việc chuyển hướng sang kinh doanh online không chỉ giúp mở rộng thị trường, tiếp cận khách hàng trên toàn quốc mà còn góp phần quảng bá hình ảnh làng nghề đến với bạn bè quốc tế.

Với những giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học, nghề gốm Kim Lan đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ ngày 23/01/2025.

Để đẩy mạnh thương hiệu làng gốm Kim Lan, chính quyền địa phương đang tập trung tuyên truyền để người dân hiểu và tự tin sử dụng nhãn hiệu tập thể “Gốm sứ Kim Lan” dán vào các sản phẩm để người tiêu dùng nhận diện và quảng bá cho sản phẩm địa phương. Bên cạnh đó, làng gốm cũng đã thành lập hội gốm sứ, có hợp tác xã chuyên ngành về gốm sứ đại diện cho các hộ thành viên khi ký hợp đồng tiêu thụ sản phẩm với đối tác. Đặc biệt, trong các năm gần đây, xã chú trọng hỗ trợ các chủ thể chuẩn hóa sản phẩm để dự thi trong Chương trình mỗi xã một sản phẩm (OCOP) của thành phố.

Đến với làng gốm lâu đời này, du khách còn có cơ hội thăm thú một địa chỉ hấp dẫn đó là Bảo tàng gốm sứ và lịch sử xã Kim Lan. Bảo tàng được khởi dựng từ tình yêu, tâm huyết của nhiều thế hệ người dân Kim Lan cùng các nhà khoa học trong và ngoài nước gắn bó với công tác khảo cổ tại đây.

Làng cổ Kim Lan với nghề làm gốm truyền thống là một phần không thể thiếu trong bức tranh văn hóa Việt Nam. Dẫu đối mặt với muôn vàn khó khăn, những con người nơi đây vẫn “giữ lửa” để nghề gốm không bị mai một.