Giải mã những bí ẩn trong Arrival - Tác phẩm "xoắn não" nhất năm

Arrival là bộ phim khoa học viễn tưởng được ngợi khen vì đưa ra nhiều ý tưởng độc đáo, thay vì giải quyết vấn đề theo mô-típ chiến đấu quen thuộc như các phim với đề tài người ngoài hành tinh xâm chiếm trái đất khác. Tác phẩm mang âm hưởng từ kiệt tác Close Encounters of the Third Kind (1977) của Steve Spielberg, nhưng ở khía cạnh nào đó, cũng khá gần gũi với Interstellar (2014). Phim của Christopher Nolan và Arrival đều mượn đề tài về không gian, người ngoài hành tinh để đưa ra những lý luận trí tuệ về chiều không gian thứ năm và cách kiểm soát thời gian.

Nhận thức về thời gian trong Arrival được gắn chặt với ngôn ngữ. Lấy ý tưởng từ truyện ngắn Story of Your Life của Ted Chiang, phim mở đầu với một trích đoạn “hồi tưởng” – nhà ngôn ngữ học Louise (Amy Adams) đang tiếc thương con gái mới mất của minh. Các cảnh quay sau đó giới thiệu việc cô được mời tới để giải mã ngôn ngữ của nhóm người hành tinh vừa đến Trái đất. Toàn bộ phim được phát triển xoay quanh giả thiết Sapir-Whorf, một lý luận gây tranh cãi trong giới học thuật. Theo đó, ngôn ngữ có thể ảnh hưởng đến thế giới quan của con người. Quan điểm này thực chất bắt nguồn từ tận thời Plato – vị triết gia Hy Lạp cho rằng thế giới không có ý nghĩa gì nếu không được thể hiện bằng ngôn ngữ.

Giáo sư Benjamin Lee Whorf cùng thầy mình là Edward Sapir đề ra khái niệm tính tương đối của ngôn ngữ - những cấu trúc giao tiếp khác nhau sẽ định hình cách cảm thụ và định nghĩa thế giới khác nhau của người nói. Một ví dụ được Whorf đưa ra là việc tộc da đỏ Hopi không có từ ngữ, ngữ pháp hay cách diễn đạt nào về thời gian. Họ cũng không đo lường thời gian theo bất kì đơn vị nào (như ngày, tháng, năm). Qua đó, Whorf kết luận họ không cảm nhận được dòng chảy của thời gian như các dân tộc khác. Ý tưởng này được đào sâu hơn trong Arrival. Người ngoài hành tinh có ngôn ngữ dị biệt so với bất cứ hình thái nào trên Trái đất. Chữ viết của họ có dạng hình tròn, thể hiện sự phi tuyến tính của thời gian. Họ có khả năng cảm nhận dòng thời gian như cách chúng ta lật một trang sách. Khả năng này được truyền thụ cho Louise, một nhà ngôn ngữ học thuần thành, không để nỗi sợ hay định kiến tác động đến quá trình nghiên cứu. Khi chạm tay vào tấm kính trong suốt của vật thể người ngoài hành tinh, luồng thông tin mới xuất hiện. Trong cái chạm tay có sự giao thoa của những tầng nghĩ mới hơn – đó là sự liên kết giữa tầng ý thức (consciousness) và tầng tiềm thức (subconscious) giúp Louise có khả năng nhìn thấy được tương lai của mình.

Nhờ đó, nhận thức của Louise vượt tầm nhân loại và cô có thể nhìn thấy các sự kiện hiện tại và tương lai xảy ra cùng lúc. Khi đó, cô sẽ thấy được thời gian lúc đó có nhiều điểm lặp để tai quay lại (giống như kiểu wormhole đối với không gian) và đó là khởi nguồn cho nghịch lý ông nội (grandfather paradox). Nghịch lý ông nội thể hiện rõ trong phim, ở cảnh ông tướng Shang thông qua cô tiến sĩ Louise ở một điểm thời gian trong tương lai, có thể trò chuyện với chính ông ở một điểm thời gian trước đó. Sử dụng kiến thức từ tương lai, cô nhắc lại những lời hấp hối của vợ ông ta: “Chiến tranh không tạo ra những người chiến thắng, mà chỉ có những góa phụ.” Louise thuyết phục được vị đại tướng rằng người hành tinh gửi cho nhân loại một “món quà” (khả năng cảm nhận thời gian) chứ không phải gây chiến.

Trong tình tiết bất ngờ (plot twist) của Arrival, người xem nhận ra cảnh hồi tưởng (flashback) đầu phim thật ra là vị lai (flash-forward). Con gái của Louise lúc này vẫn chưa ra đời, và cô mới chỉ quen biết cha đứa bé – nhà vật lý học do Jeremy Renner thủ vai. Cảnh cuối phim, họ đứng cạnh nhau khi những sinh vật ngoài hành tinh biến mất bí ẩn như cách họ tới.

Khán giả xem đến đây có thể nghĩ thông điệp của phim là “thời gian là vòng lặp”. Tuy nhiên, nhận định này chưa thật sự chính xác. Nếu quan sát kỹ, giữa điểm đầu và điểm cuối của hình tròn trong chữ viết của người hành tinh vẫn có một khoảng hở - biểu thị sự tự do cấu trúc. Qua đó, khái niệm thời gian trong Arrival không phải cú lặp vòng như Interstellar hay một số phim du hành thời gian khác. Thuyết tiền định bị bác bỏ và ý chí của con người vẫn là yếu tố quyết định.s

Kết thúc phim chỉ rõ việc Louise có quyền chọn lựa sự việc có thể xảy ra hay không. Dù thấy trước tương lai nhiều đau khổ với đứa con gái yểu mệnh, cô bước theo con đường này. Ở điểm này, phim mang tinh thần của triết gia Ralph Waldo Emerson: “Cuộc sống là chuyến đi, không phải điểm đến”. Nhân vật chính chấp nhận cả những khoảnh khắc vui sướng với bi kịch đi kèm theo nó. Như chính Villeneuve chia sẻ: “Điều tôi thích ở truyện ngắn này là câu chuyện có nhiều tầng ý nghĩa. Ý tưởng khiến tôi xúc động mạnh là việc con người có thể tiếp xúc với cái chết. Điều gì sẽ xảy ra nếu bạn biết mình sẽ chết thế nào, mình sẽ chết khi nào? Mối quan hệ của bạn với cuộc sống, gia đình, bạn bè và xã hội sẽ ra sao?”. Đạo diễn 49 tuổi giải thích thêm: “Bằng việc tiếp xúc với cái chết, theo cách gần gũi với bản chất cuộc sống và sự tinh tế của nó, con người sẽ khiêm tốn hơn. Nhân loại đang cần sự khiêm tốn lúc này. Chúng ta đang ở một thời đại có quá nhiều sự tự yêu bản thân. Chúng ta đang ở một thời điểm mà con người quá tách biệt với tự nhiên, theo một cách nguy hiểm”.

Theo nhiều cách khác nhau, Arrival giống như một pho sách tổng hòa cả khái niệm về thời gian và ngôn ngữ, nhưng vẫn tôn vinh sự tự do, chiến thắng của con người trước nỗi sợ chia ly, chết chóc.

Phim Arrival – hiện đang được công chiếu tại các rạp trên toàn quốc.