Vì sao chưa thể phân loại rác tại nguồn ngay mặc dù đã có quy định xử phạt bắt buộc?

Thống kê, mỗi ngày, nước ta thải ra môi trường hơn 67.000 tấn rác thải, trong đó rác thải sinh hoạt đô thị chiếm khoảng 60%. Phần lớn lượng rác thải này đang được xử lý bằng phương pháp chôn lấp dẫn đến nguy cơ tác động tiêu cực đến môi trường sống và sức khỏe con người. Chính vì vậy, Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 đã quy định nguyên tắc phân loại chất thải rắn sinh hoạt làm 3 loại, gồm chất thải rắn có khả năng tái sử dụng, tái chế; chất thải thực phẩm và chất thải rắn sinh hoạt khác. Luật cũng quy định chậm nhất 31/12/2024 phải thực hiện phân loại chất thải rắn sinh hoạt.

Theo Nghị định 45/2022 của Chính phủ quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực môi trường nêu rõ "xử phạt từ 500.000 đồng đến 1 triệu đồng đối với hành vi hộ gia đình, cá nhân không phân loại chất thải rắn sinh hoạt theo quy định". Tuy nhiên, thực tế tại Hà Nội, TP. HCM và các tỉnh, thành trên cả nước vẫn còn đang loay hoay đi tìm phương án thích hợp trong việc triển việc phân loại chất thải rắn tại nguồn. Thậm chí, nhiều người dân và kể cả những công nhân thu gom rác vẫn chưa nắm rõ quy định này. Nhiều ý kiến cho rằng, việc áp dụng xử phạt vi phạm hành chính đối với hành vi này còn có chỗ chưa hợp lý, chưa đúng thời điểm trong bối cảnh chính sách, giải pháp chưa đồng bộ và lo ngại về việc “phân loại rác, xử phạt sẽ đánh trống bỏ dùi”.

Nguyên nhân dẫn đến việc phân loại rác tại nguồn khó triển khai có hiệu quả được ông Vũ Tuấn Cường - Phó Giám đốc Công ty TNHH MTV Môi trường Đô thị Hà Nội - Chi nhánh Hoàn Kiếm cho là: "Dù người dân và doanh nghiệp đồng thuận thực hiện việc phân loại rác thải đúng theo tiêu chí, nhưng quá trình phân loại rác tại nguồn và việc xử lý chất thải rắn tại nguồn vẫn gặp nhiều trở ngại. Cụ thể, việc triển khai vấn đề này hiện mới chỉ được các địa phương tổ chức thí điểm, mang tính chất tuyên truyền. Trong khi hệ thống xử lý rác thải lại chưa đồng bộ từ quá trình người dân phân loại cho đến việc thu gom, xử lý và thậm chí là cả hệ thống tái chế. Thực tế, các thiết bị, hạ tầng cơ sở hiện tại chưa đủ đáp ứng như việc chưa có tuyến riêng hay chưa thể bố trí các điểm tập kết, phân loại được quy hoạch bài bản, đảm bảo công năng, phù hợp với từng loại rác".

Theo PGS.TS Bùi Thị An - Viện trưởng Viện Tài nguyên Môi trường và Phát triển cộng đồng, hiện tại, hạ tầng thu gom và xử lý rác thải tại các thành phố lớn chưa theo kịp tốc độ đô thị hóa và gia tăng dân số. Cơ sở vật chất như thùng rác công cộng phân loại còn hạn chế và không được đồng bộ là nguyên nhân chính khiến công tác phân loại tại nguồn chưa đạt được hiệu quả như kỳ vọng. “Hầu hết các địa phương chưa có đủ tiềm lực để thực hiện đồng bộ giải pháp phân loại rác thải. Bên cạnh đó, các địa phương cần lựa chọn công nghệ xử lý rác thải phù hợp, đúng với quy chuẩn", PGS.TS Bùi Thị An nhận định.

PGS.TS Lưu Đức Hải, Chủ tịch Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam cho rằng: "Hiện nay, chúng ta đang quan tâm nhiều tới rác thải sinh hoạt (RTSH), còn loại hình chất thải rắn xây dựng (chiếm từ 15-16% CTRSH đô thị) chưa quan tâm. Hệ lụy từ cách làm hiện nay là: lãng phí tài nguyên, ô nhiễm môi trường (đốt RTSH cũng gây ô nhiễm môi trường), nhập RTSH đã phân loại từ nước ngoài sẽ mất ngoại tệ".

"Rác thải về bản chất tại mỗi gia đình hay chung cư và cửa hàng có rất nhiều loại (ít nhất 30-50 loại, ngay nhựa cùng có 6-7 loại nếu muốn tái chế phải tách riêng ra chứ không tái chế chung được) ở nơi phát sinh rác thải có thể là tài nguyên, nhưng khi gom lại (sau 2-7 ngày) đưa đến bãi rác hay khu liên hợp xử lý nó chỉ là rác chỉ để xử lý (đốt hay chôn lấp). Hiện nay có rất nhiều mô hình thử nghiệm phân loại rác thải tại nguồn áp dụng tại rất nhiều thành phố (Hà Nội, Hồ Chí Minh,...) nhưng chỉ vận hành mang tính chất "trình diễn" theo dự án tài trợ của tổ chức nước ngoài hay ngân sách. Nhưng tất cả đều không thành công với các lý do: thiếu xe chuyên dụng, thiếu nơi chứa đựng hay nhận thức của người dân chưa cao...".

Thiếu sự đồng bộ của cả hệ thống, chi phí đầu tư ban đầu lớn... gây nhiều cản trở

Ông Nghiêm Xuân Sơn, đại diện Let's Do It Vietnam – Tổ chức hoạt động vì môi trường và tập trung chính vào vấn đề giảm thiểu rác thải cho rằng, ngoài vấn đề nhận thức, thói quen của người dân còn nhiều vấn đề khiến cho việc phân loại rác tại nguồn khó thực hiện: “Cơ sở hạ tầng chưa được đồng bộ, nhiều khu vực có thùng rác chưa được phân loại hoặc chưa có hệ thống thu gom phân loại rác thải hoàn thiện. Thứ hai là đang thiếu sự hỗ trợ từ chính quyền, doanh nghiệp, một số địa phương chưa có chính sách và sự khuyến khích người dân về việc phân loại rác. Thứ ba là triển khai hệ thống phân loại rác thải tại nguồn đòi hỏi chúng ta phải có chi phí đầu tư ban đầu lớn từ việc cung cấp các loại thùng rác phân loại cho đến việc xây dựng các nhà máy xử lý rác thải tái chế và điều quan trọng cuối cùng, đó là mọi người đang thiếu thông tin và sự hướng dẫn cụ thể”.

Đồng tình với ý kiến trên, PGS.TS Nguyễn Thị Ánh Tuyết – Viện trưởng Viện Khoa học và môi trường, Đại học Bách khoa Hà Nội cho rằng khi Luật đã có hiệu lực nhưng chưa đi vào cuộc sống thì cần phải xem xét đang có vấn đề chỗ nào, việc ban hành các văn bản dưới Luật đã phù hợp chưa… Nghị định 45/2022 của Chính phủ áp dụng mức xử phạt từ 500.000 đồng đến 1 triệu đồng đối với hộ gia đình, cá nhân không phân loại chất thải rắn sinh hoạt đủ sức răn đe song chưa thể áp dụng trong điều kiện hiện nay, khi người dân chưa được tạo điều kiện thuận lợi để thực hiện phân loại chất thải.

"Quan điểm của tôi về vấn đề này không đơn giản là 500.000 đồng hay 1.000.000 đồng mà vấn đề là sẽ xử phạt như thế nào. Hiện nay TP Hà Nội đang phân loại rác thành 4 loại: rác sinh hoạt, rác tái chế, rác thải cồng kềnh xây dựng, rác thải là đồ gia dụng và rác nguy hại. Công ty TNHH một thành viên môi trường Hà Nội đang thu gom theo giờ đối với chất thải sinh hoạt, đối với rác thải cồng kềnh thì họ sẽ có chỗ để quy định và gom theo giờ. Việc có chỗ để người dân bỏ các loại rác ra đấy thì tôi cũng đồng ý nhưng thu gom theo giờ là những hạn chế rất lớn bởi người dân không thể nào nhớ nổi những giờ đó và việc phát sinh chất thải sẽ khiến cho họ cần chỗ lưu trữ trong gia đình, đến giờ đấy mới mang ra thì sẽ khó. Mỗi hộ gia đình mỗi khác, có hộ có chỗ để phân loại nhưng có hộ thì không và ý thức người dân mỗi người mỗi khác khác. Chính vì vậy nên cần xem lại việc xử phạt đó đã hợp lý hay chưa. Tôi nghĩ rằng nếu không quy định giờ mà có chỗ cho người dân bỏ vào đó, nếu người dân không bỏ rác vào, ví dụ như chất thải nguy hại và chất thải cồng kềnh, nếu không bỏ đúng chỗ thì có thể xử phạt. Vì vậy, khi xử phạt thì nên có chế tài, cách vận hành tổ chức phù hợp hơn”, PGS.TS Nguyễn Thị Ánh Tuyết nêu quan điểm.

Ông Nguyễn Thi - Giảng viên trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội cho biết, về phân loại, đa phần người dân chưa thực hiện, vẫn để chung các loại rác thải với nhau. Về thu gom, chủ yếu sử dụng các phương tiện thô sơ, không được che đậy, gây ra tình trạng rỉ rác, bốc mùi hôi thối. Vận chuyển rác thải cũng khá xa trung tâm, phương thức xử lý rác thải chủ yếu là chôn lấp. Điều này vừa gây ô nhiễm vừa lãng phí nguồn tài nguyên chất thải.

"Chất thải rắn sinh hoạt hiện nay chưa được phân loại, các chất thải vẫn đang trộn lẫn với nhau. Trong đó hơn 60% là chất thải hữu cơ, hơn 20% là chất thải vô cơ tái chế được, còn lại là chất thải không thể xử lý. Chúng ta hiện nay vẫn xử lý chất thải bằng cách trộn lẫn với nhau. Nếu thu gom không đúng cách thì gây mất vệ sinh môi trường, bộ mặt mỹ quan bị ảnh hưởng", ông Nguyễn Thi cho hay.

Dù có Nghị định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực môi trường, nhưng ông Nguyễn Thi cho rằng, việc xử lý vi phạm chỉ có tác dụng khi chúng ta đã phát triển cơ sở hạ tầng, đã nâng cao được nhận thức cộng đồng, có được hệ thống giám sát như camera công cộng, các tổ chức giám sát của nhân dân, tổ chức hội, phường...