Các vương triều xưa đón Tết Nguyên đán thế nào?

Thời Lê

Đời vua Lê Thái Tông, chính sử chép: "Đúng ngày mùng 1 Tết Nguyên đán năm Giáp Dần (1434), vua dẫn các quan đến bái yết Thái miếu. Năm sau, vào ngày Tết năm Ất Mão (1435), vua Lê Thái Tông cho trăm quan được vui Tết ban yến trong năm ngày. Đến thời vua Lê Nhân Tông ngày mùng 3 Tết năm Bính Tý (1456), nhà vua cũng ban yến cho các quan, trong đó có cả tôn thất tham dự".

Một nghi lễ rất quan trọng với vương triều là lễ cúng tổ tiên, bắt nguồn từ phong tục tưởng nhớ tổ tiên truyền thống của người Việt.

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, vua Lê Nhân Tông từng đích thân dẫn trăm quan bái yết Sơn Lăng và ra lệnh cho quan coi lăng ở Lam Sơn rằng: "Mọi việc ở đền thờ cần phải thành kính, tinh khiết như ngả cây, chặt tre, kiếm củi...". Dịp xuân về cũng là lúc các vua Lê về làm lễ cúng bái cho các vị tiên vương.

Tuy nhiên trong thời chiến, việc ăn Tết của vua cũng khác. Năm Tân Mão, niên hiệu Hồng Đức năm thứ hai (1471), đời Lê Thánh Tông, nhà vua đem quân vào đánh Chiêm Thành, cuối tháng chạp dừng quân ở đất Thuận Hóa, nên cho quân ăn Tết ở đất này. Đến ngày mùng 2 Tết, cho là khi đại quân sắp vào đất giặc, quân lính càng cần phải luyện tập, nên nhà vua xuống chiếu cho quân Thuận Hóa ra biển tập thủy chiến.

Thời Lý

Vào thời Lý, sử sách ghi lại không nhiều nhưng vẫn có thể hình dung một số nghi thức chính trong mấy ngày Tết như sau: Tối 30 vua đến yết kiến Thái hậu, sau đó về cung cho mời các tăng đồ đến làm lễ tống trừ ma quỷ.

Thời điểm giao thừa mọi nhà có mâm cỗ cúng trời đất ở ngoài sân và đốt pháo ở cổng để xua tà ma và đón năm mới. Sáng mồng Một, vua ngự ở cung Vĩnh Thọ để Thái tử và bá quan đến chúc mừng. Rồi vua đến cung Trường Xuân cúng tổ tiên. Cúng xong vua đến cung Thiên An ban yến. Ngày mồng 2, bá quan được ở nhà làm lễ gia tiên và đi thăm nhau. Ngày mồng 3, vua ngự lầu cửa Nam, xem hoàng tử và các quan thái giám ném tú cầu.

Trong dịp Tết, các vua Lý thường có tục đi cày tịch điền. Đại Việt sử ký toàn thư ghi chép: "Năm 1030, Lý Thái Tông cày tịch điền ở Bố Hải Khẩu (thành phố Thái Bình hiện nay). Năm 1032, vua đi cày tịch điền ở Đỗ Động Giang. Năm 1038, vua lại ra cửa Bố Hải cày ruộng tịch điền và chủ trì lễ tế Thần Nông. Năm 1148, vua Lý Anh Tông lại ngự đến hành cung Ly Nhân để cày tịch điền".

Tục cày tịch điền có từ đời Vua Lê Đại Hành, vào năm 987, lần đầu vua cày tịch điền ở Núi Đọi (Hà Nam).

Thời Trần

Cuốn An Nam chí lược mô tả chi tiết vương triều Trần đón Tết như sau: "Ngày 30 Tết, vua ngồi giữa cửa Đoan Củng, các bề tôi đều làm lễ, lễ rồi, xem các con hát múa trăm lối. Tối lại qua cung Động Nhân, bái yết tiên vương. Đêm ấy đoàn thầy tu vào nội làm lễ Khu Na (đuổi ma quỷ). Ngày Nguyên đán, vào khoảng canh năm, vua ngồi trên điện Vĩnh Thọ, các tôn tử, các quan cận thần làm lễ hạ trước, rồi vào cung Trường Xuân, vọng bái các lăng tổ.

Buổi sáng sớm, vua ngồi trên điện Thiên An, các phi tần sắp lớp ngồi, các quan trong nội đứng lộn xộn trước điện đánh thổi các bài ca nhạc trước đại đình. Con cháu nhà vua và bề tôi sắp hàng bái hạ, ba lần rót rượu dâng lên. Xong, các tôn tử lên điện chầu và dự yến. Các quan nội thần ngồi tiểu điện phía tây, các quan ngoại thần ngồi hai bên tả hữu vua, ăn tiệc, đến trưa lần lượt đi ra. Ngày mồng hai Tết, các quan đều làm lễ riêng ở nhà.

Ngày mồng ba Tết, vua ngồi trên gác Đại Hưng, xem các tôn tử và các quan nội cung đánh quả bóng (quả cầu thêu), hễ bắt được mà không rơi xuống đất là thắng. Quả bóng lấy gấm mà làm, bằng nắm tay đứa bé, có tua đeo lòng thòng đến hai mươi sợi".

Thời Nguyễn

Thời Nguyễn, triều đình làm lịch và cấp phát lịch mới cho các địa phương. Lễ cấp phát lịch hay còn gọi là lễ Ban sóc, được triều Nguyễn tổ chức vào mùng 1 tháng Chạp hàng năm (trước Tết 1 tháng). Việc biên soạn và ban hành lịch được coi là hoạt động văn hóa thể hiện chính sách trọng dân của triều Nguyễn, giúp người dân biết sống thuận theo sự vận hành của trời đất, sản xuất phù hợp điều kiện tự nhiên.

Tiếp theo là lễ Phong ấn vào ngày 25 tháng Chạp. Đây là nghi lễ biểu thị việc tạm ngưng công việc triều chính để chuẩn bị đón Tết. Trước khi cho vào hòm niêm phong, các kim sách, kim bảo (sách vàng, ấn vàng) được lau chùi cẩn thận, nên lễ này còn được gọi là lễ Phất thức.

Ngoài ra, còn có văn bản quy định về nghi lễ Tuế trừ (buổi sáng), Trừ tịch (buổi tối), bắn pháo, giờ mở cửa thành; quy định về lễ Thượng tiêu (dựng cây nêu), Hạ tiêu (hạ nêu) phải chọn ngày giờ tốt do cơ quan Khâm Thiên Giám ban hành.

Vào ngày mồng một Tết, nhà vua đến thăm hoàng mẫu, có lễ nghi chào năm mới bằng bảy phát pháo. Dịp Tết cũng là dịp các vua Nguyễn ban thưởng cho các quan văn, võ trong triều theo thứ bậc, cao nhất là 20 lạng bạc và ban thưởng yến tiệc. Vua cũng có lệnh ban thưởng cho người từ 80 tuổi trở lên các tấm lụa và gạo.

Đặc biệt dưới thời nhà Nguyễn, vào dịp Tết, những người phạm mắc tội nhẹ được hưởng niềm vui lớn, là cho về nhà ăn Tết, sau đó quay lại chịu án tiếp.