"Tuyển trợ lý không lương là bóc lột sức lao động?"

Mới đây, thông qua trang Facebook cá nhân, đạo diễn Nguyễn Quang Dũng đăng thông tin tuyển trợ lý chuyên môn không lương. Tất cả yêu cầu, quyền lợi và đặc biệt là cụm từ “không lương” đều được nêu rõ ràng. Song, chính điều này lại khiến thông tin tuyển dụng nhanh chóng lan truyền trên mạng xã hội và trở thành đề tài tranh cãi sôi nổi khắp các nền tảng.

Có người ủng hộ nhiệt tình, xem đó là cơ hội hiếm có. Nhưng cũng không ít ý kiến gay gắt phản đối, cho rằng đây là hình thức "bóc lột sức lao động" dưới vỏ bọc trao kinh nghiệm. 

Mỗi bên một quan điểm, lập luận và đúng như đạo diễn Nguyễn Quang Dũng chia sẻ trên Facebook cá nhân: "Mỗi người một góc nhìn thôi, phi lý với người này nhưng lại hợp lý với người khác. Cuộc sống mà không ai giống ai".

"Ở bên cạnh những người top đầu - đó chính là lương của bạn"

Ở luồng ý kiến ủng hộ, nhiều người cho rằng trường hợp của đạo diễn Nguyễn Quang Dũng không thể đặt ngang với những tin tuyển dụng không lương thông thường. 

Với nhiều người, đặc biệt là giới trẻ đam mê điện ảnh, cái tên Nguyễn Quang Dũng không còn xa lạ. Ông là "cha đẻ" của bao tác phẩm ăn khách: Tháng Năm Rực Rỡ, Em Là Bà Nội Của Anh, Tiệc Trăng Rằm, hay mới đây nhất Đất Rừng Phương Nam. Là một trong những đạo diễn, nhà sản xuất có sức ảnh hưởng lớn nhất thị trường Việt, được làm việc bên cạnh ông với nhiều người là một cơ hội hiếm mà tiền bạc chưa chắc mua được.

Theo cách nhìn này, “lương” không chỉ được hiểu bằng tiền mặt, mà nằm ở kinh nghiệm thực tế, cơ hội cọ xát và mạng lưới quan hệ trong ngành. Nhiều netizen lập luận rằng: "Thứ bạn nhận được là mối quan hệ trong ngành, ngày ngày ở bên những người top đầu - đó chính là lương của bạn". Hay như một sinh viên ngành sản xuất phim chia sẻ: "Mình và nhiều bạn bè đã từng hỗ trợ các anh chị, đoàn phim lớn nhỏ, có khi onset từ 3-4 giờ sáng đến khuya, được hỗ trợ chi phí xăng xe là vui rồi. Qua đó có kinh nghiệm thực tiễn và mối quan hệ, rất trân trọng những cơ hội như thế". 

Steadihan - Lê Bảo Hân, người điều hành Steadicam nổi rần rần trong đại lễ A80 cũng chia sẻ chuyện bản thân từng đi quay không lương, có những khi ngồi chờ cả ngày chỉ nhận được cái lắc đầu. Song, chính những dự án không lương lại mở ra cho bản thân nhiều những cơ hội, trải nghiệm đôi khi chỉ có 1 lần trong đời. 

"Không lương đổi lại được gì, mình có cơ hội quay thử các cú one shot với Trinity, show Reel xịn sau này bán các dự án khác. Được học và trải nghiệm nhiều hơn là đặt nặng việc kiếm tiền, không có ai cho cơ hội đi theo học thì việc bỏ tiền ra đầu tư cho mình là điều hiển nhiên...", Lê Bảo Hân chia sẻ. 

Nhiều ý kiến cũng nhấn mạnh sự khác biệt giữa “trợ lý chuyên môn” và trợ lý. Công việc mang tính học hỏi, hỗ trợ về tư duy, quy trình làm nghề, gần với hình thức học nghề - thực tập chuyên sâu. Trong bối cảnh ngành điện ảnh Việt Nam mỗi năm số lượng phim có hạn thì việc được bước chân vào một ê-kíp lớn đã là lợi thế rất lớn cho người mới. Đây vốn là "học nghề thí công" kiểu ngày xưa: Theo thầy học việc, không lương nhưng đổi lại kỹ năng, mối quan hệ và cơ hội "tách ra làm riêng" khi đủ lông đủ cánh.

MC Huyền Trang (Mù Tạt) hiện công tác tại VTV, với vai trò MC cũng góp ý kiến vào luồng tranh luận. 

11 năm trước, cô từng cộng tác không lương suốt hơn 6 tháng ở Đài truyền hình. Có những giai đoạn cô phải làm cả những công việc tưởng chừng như không liên quan đến chuyên môn như lau bàn ghế, song tất cả đều có giá trị và xứng đáng: "Có người nhìn vào sẽ thấy bất công, nhưng có người sẽ cho là xứng đáng! Tất cả điều đó đã góp phần đều tạo nên mình của ngày hôm nay, lì lợm hơn, bản lĩnh hơn, quyết liệt hơn và giàu kinh nghiệm hơn cả trong sự nghiệp lẫn đời sống". 

Trên trang cá nhân, siêu mẫu Hà Anh cũng lên tiếng bênh vực, cho rằng Nguyễn Quang Dũng là một người có nghề, ai theo sẽ học hỏi được rất nhiều điều điều rất quý giá, không phải cứ có tiền bỏ ra là có thể "đi học" được.

Chính Nguyễn Quang Dũng cũng lý giải: Đây là hình thức học và thực tập nghiêm túc, giúp các bạn trẻ hiểu quy trình làm phim ở đoàn lớn, phát hiện năng khiếu để phát triển. Ông từng có lúc tự nguyện làm trợ lý không lương, thậm chí dời dự án riêng để học hỏi từ người đi trước. "Có khi bạn bỏ tiền ra cũng chưa chắc có cây đa cây đề cầm tay chỉ việc" , một bình luận nhận được nhiều đồng tình. 

Và quan trọng nhất, không ai ép buộc, chính Nguyễn Quang Dũng trong bài đăng tuyển dụng cũng nói rõ công việc chỉ dành cho "các bạn có thời gian, có điều kiện". Trong ngành sáng tạo, nơi kinh nghiệm và network đôi khi quý hơn tiền mặt, đây được xem là con đường tắt để "bay cao" hơn.

"Không lương chẳng khác nào bóc lột sức lao động"

Ở chiều ngược lại, không ít ý kiến cho rằng đây là "bóc lột sức lao động" trá hình, cộp mác "trao kinh nghiệm, trải nghiệm".

Khi yêu cầu chuyên môn, công việc cụ thể, vậy mà không lương, không quy định thời gian rõ ràng, không hỗ trợ chi phí đi lại, ăn uống? Nhiều người lo ngại rủi ro như chưa chắc đã học được gì giá trị, dễ thành "osin" miễn phí, vài tháng sau lại bị thay thế, mất thời gian công sức mà chẳng thu về gì ngoài "kinh nghiệm mơ hồ".

Ở góc nhìn này, một vấn đề khác cũng được đặt ra và bàn luận xoay quanh, đó là nguy cơ bình thường hóa việc bóc lột dưới danh nghĩa trao cơ hội, khiến người trẻ khó có một con đường phát triển công bằng hơn. Nhiều ý kiến trái chiều cho rằng khi đã gọi là "tuyển dụng" và nêu ra các đầu công việc rõ ràng nhưng không lương thì không thể đánh đồng với việc trao cơ hội. Và nếu coi đó là "cơ hội quý hiếm", thì liệu những người trẻ không chọn chấp nhận nó có còn con đường phát triển công bằng hơn không?

"Mọi người cũng biết rồi đó, thị trường có hạn, mỗi năm có bao nhiêu người học ra, nhưng cơ hội rất ít. Tất nhiên, ở đâu cũng có những khó khăn và ai cũng phải nỗ lực. Nhưng nếu làm không lương thì thật sự những người nghèo, không có kinh tế đồng nghĩa không có cơ hội hả. Muốn sống với đam mê thì cái dạ dày cũng phải no, không có xe máy thì cũng phải có tiền đi xe bus chứ. Chưa kể nó còn là làm partime và không ghi thời gian cụ thể, cứ xoay quanh công việc đó. Tất nhiên không thể là một tháng mà rất nhiều tháng, thậm chí là rất nhiều năm. 

Và thấy đó, có thực mới vực được đạo chứ", một tài khoản bình luận. 

Nhiều netizen cho rằng gọi là trao đi cơ hội, học việc chỉ là dùng từ đẹp đẽ để thi vị hóa, để lợi dụng sức trẻ, và điều này cứ lặp đi, lặp lại trong một vòng luẩn quẩn - không rõ ràng. 

Trịnh C. nêu quan điểm: "Tại sao cứ phải lấy việc ngày xưa tui cũng từng làm không công, từng nghe mắng chửi, từng khổ sở như nào để có ngày hôm nay để minh chứng. Để bắt thế hệ sau này cũng cần phải làm như thế - là phải chật vật, phải làm free mới được trao cơ hội tốt, mới gọi là cầu tiến nhỉ.

Thay bằng cứ rõ ràng từ đầu đi, cho nó công bằng. Ai giỏi, ai ổn vào làm và trả lương, sai thì phê bình. Thật sự rất mệt mỏi với cái kiểu đi làm và mang ơn này, mà cũng chẳng có tiền".

Đặt trong thời buổi này, bất kỳ công việc nào cũng đáng được trả lương xứng đáng, đừng dùng "kinh nghiệm" để biện minh cho việc lợi dụng sức lao động.... những ý kiến trái chiều liên tục "đập" lại gay gắt.

Một số bình luận bảo vệ quan điểm làm việc không lương, dù hứa hẹn gì, cũng là một hình thức bóc lột!

- "Bóc lột là rõ. Cơ hội làm việc với đạo diễn lớn đi kèm với rủi ro cao thôi".

- "Kinh nghiệm nhiều năm làm việc ở nhiều lĩnh vực và công ty tôi thấy cứ lúa thật thóc thật trước mới là thơm, còn hứa hẹn thì cũng rủi ro. Vì đã chắc gì mình hưởng lợi được gì từ mối quan hệ hoặc kiến thức do vị trí này mang lại. Thà là đóng tiền: khoá huấn luyện đào tạo trợ lý chuyên nghiệp 1 kèm 1 (10-20 triệu) thì còn có sự cam kết và trách nhiệm rõ ràng hơn".

- "Không lương cũng được nhưng ít nhất phải hỗ trợ chi phí đi lại xăng xe, ăn uống, nạp điện thoại (maybe trợ lý phải liên lạc nhiều bên khác nhau)… Này là dùng free lợi dụng người khác dưới mấy cái từ hoa mỹ “sẽ được học hỏi kinh nghiệm trong ngành".

Bạn đang cần điều gì?

Sau hàng trăm bình luận tranh cãi, chính đạo diễn Nguyễn Quang Dũng cũng lên tiếng: Mỗi người có lối đi riêng ở từng giai đoạn cuộc đời. Có thứ hữu ích với người này nhưng phi lý với người khác. Có những thứ với người này là cơ hội, nhưng với người khác lại là rủi ro,...

Thực tế, mô hình thực tập/trợ lý không lương không hiếm trong các ngành sáng tạo, nghệ thuật trên thế giới - từ Hollywood đến châu Á, nơi nhiều vị trí internship ở công ty phim, marketing giải trí thường unpaid hoặc chỉ hỗ trợ chi phí cơ bản, đổi lại kinh nghiệm và network. 

Tại Trung Quốc, mô hình thực tập không lương hoặc lương rất thấp từng phổ biến trong các ngành sáng tạo như điện ảnh, truyền thông, thời trang. Nhiều bạn trẻ chấp nhận đánh đổi thời gian và công sức để được ở trong môi trường “top đầu”, trước khi xã hội bắt đầu đặt lại câu hỏi về ranh giới giữa học nghề và bóc lột lao động.

Không chỉ riêng với nghệ thuật, nhiều người trong nhiều lĩnh vực khác cũng thừa nhận họ từng có quãng thời gian làm không lương, kéo dài tới hàng năm liền - bù lại họ có kinh nghiệm, mối quan hệ. Song, điều này không tự nhiên mà có - đó là cái có được khi bạn mở lòng đón nhận cơ hội và nỗ lực. Tất nhiên, cái gì cũng có cái giá của nó. Bởi thế, suy cho cùng, vấn đề không nằm ở việc "không lương" mà ở cách chúng ta đón nhận thông tin ấy ra sao. Với người đam mê thực sự, có điều kiện và mục tiêu rõ ràng - đây có thể là "cơ hội vàng". Còn với ai thấy không phù hợp, đơn giản là bỏ qua. 

Như một cư dân mạng nhận xét được nhiều người tán thành: "Trong câu chuyện này, không có quan điểm nào hoàn toàn đúng hay sai. Quan trọng nhất vẫn là việc người trẻ hiểu rõ mình đang cần gì, có điều kiện ra sao và sẵn sàng đánh đổi đến mức nào. Còn với người tuyển dụng, sự minh bạch và cách thể hiện trách nhiệm chính là yếu tố quyết định cách công chúng nhìn nhận một cơ hội là “được trao” hay “bị lợi dụng”".

Bạn nghĩ sao về câu chuyện này?