Sốc: Ngay khi một đứa trẻ chào đời, có thể tính toán được khả năng nó sẽ vào học các trường đại học danh tiếng?

* Bài viết của nhà báo Chu Tĩnh Kỳ (Trung Quốc)

Nếu bác sĩ nói một trong các phôi thai của bạn có 10% khả năng đỗ vào Ivy League, cao hơn hẳn các phôi còn lại, bạn có chọn phôi đó để sinh con không?

Nghe như tiểu thuyết viễn tưởng, nhưng nhờ những tiến bộ trong khoa học di truyền, lựa chọn này đã trở thành hiện thực.

Đó cũng là đề tài chính của cuốn sách gây tranh cãi "The Genetic Lottery" của GS. Kathryn Paige Harden (ĐH Texas) – người tiên phong trong lĩnh vực kinh tế học di truyền (genoeconomics), nơi nghiên cứu mối liên hệ giữa gen và hành vi kinh tế, giáo dục của con người.

Gen ảnh hưởng đến học vấn nhiều hơn ta nghĩ

Chắc hẳn ai từng học sinh học cấp 2 đều nhớ rằng: Màu sắc của hạt đậu Hà Lan, hay hình dạng mí mắt của con người là do gen quy định. Thế thì thành tích học tập của trẻ có bị gen chi phối không? Câu trả lời là: Có. Nhưng là do hàng chục nghìn gen khác nhau cùng ảnh hưởng.

Những gen này được gọi là "gen giáo dục", và mỗi người sẽ di truyền chúng từ cha mẹ với mức độ khác nhau. Trong sinh học, sự khác biệt nhỏ giữa các gen này được gọi là SNP – biến dị đơn nucleotide. Mỗi SNP chỉ ảnh hưởng rất nhỏ – ví dụ như giúp bạn thi SAT cao hơn người khác vài điểm – nhưng khi tích lũy lại, chúng tạo nên sự khác biệt đáng kể.

Khi cộng dồn tất cả các biến thể gen liên quan đến học vấn trong cơ thể một người, ta có thể tính được "Chỉ số di truyền giáo dục" (Polygenic Score). Người nằm trong top 25% chỉ số này có khả năng tốt nghiệp đại học cao gấp 4 lần so với người ở mức 25%.

Nghe thì có vẻ "gấp 4 lần" chưa là gì ghê gớm? Nhưng thực tế, trẻ em sinh ra trong các gia đình giàu nhất (top 25% thu nhập) cũng chỉ có khả năng tốt nghiệp đại học cao gấp 4 lần trẻ em ở nhóm nghèo nhất mà thôi.

👉 Nghĩa là: Một bộ gen tốt có thể giúp một đứa trẻ vượt qua khoảng cách giai cấp. Đây chính là một cách "nghịch thiên cải mệnh" trong thời hiện đại.

Gen giáo dục cũng đến chức năng điều hành tổng hợp

Nhóm nghiên cứu của Harden đã tiến hành đo lường một loại năng lực nhận thức ở trẻ em – gọi là chức năng điều hành tổng hợp (general executive functions) – và kết quả gây chấn động: Di truyền chiếm đến 100%. Nói cách khác, sự khác biệt về năng lực điều hành ở trẻ hoàn toàn do gen quyết định.

Đó là khả năng điều tiết sự chú ý, kiểm soát hành động, chuyển đổi linh hoạt giữa các quy tắc khác nhau, cập nhật thông tin mới thay thế cái cũ. Nó quyết định xem một đứa trẻ có tập trung nghe giảng trên lớp không, làm bài tập có cần nhắc không, có hay quên đồ hay không, v.v...

Vì vậy, nếu con bạn có năng lực điều hành không tốt, bố mẹ nên thả lỏng tâm lý một chút, thật sự không phải vì con lười biếng hay cố ý chống đối, mà có thể chỉ là do con "bốc trúng" bộ gen điều hành yếu mà thôi.

Ảnh hưởng đến cả tính cách

Ngoài ra, điều khiến phụ huynh khó chấp nhận nhất là: "Chỉ số đa gen giáo dục" còn bao gồm cả các gen liên quan đến "tính cách" – những thứ lâu nay ta tưởng chủ yếu do rèn luyện mà thành.

GS. Harden xác định được 6 năng lực phi nhận thức có ảnh hưởng lớn đến thành công học tập: Kiên trì; Tư duy tăng trưởng; Tính ham học hỏi; Động lực học vì hiểu biết chứ không chỉ để thi; Tự nhận thức tích cực; Động lực thi cử.

Các yếu tố này vốn được xem là rèn luyện được, nhưng hóa ra gen cũng quyết định phần lớn. Họ phát hiện tỷ lệ di truyền của các năng lực này khoảng 60%, gần tương đương IQ (50% – 80%). Nhưng "phúc họa tương y", họ cũng phát hiện ra rằng: Đặc biệt, những gen giúp học tốt cũng tăng nguy cơ mắc bệnh tâm thần, như: Tâm thần phân liệt, OCD, rối loạn lưỡng cực...

→ Không có gen nào hoàn toàn "tốt" hay "xấu". Một người có thể rất thông minh nhưng dễ lo âu, cực đoan. Một người quá có trách nhiệm có thể dễ bị áp lực, lo âu.

👉 Có gen học bá, không đồng nghĩa với một cuộc đời hạnh phúc. Vì cuộc sống sau này của con còn nhiều điều quan trọng hơn điểm số và thành tích thi cử.

Vậy cha mẹ nên làm gì?

Mỗi cặp vợ chồng có thể tạo ra tới 700 nghìn tỷ tổ hợp gen khác nhau. Con bạn – hoặc cháu bạn – hoàn toàn có thể rơi vào trường hợp không may mắn về gen. Vậy, thay vì cố ép con học như học bá, hãy sống trong một xã hội nơi tất cả trẻ em, bất kể gen ra sao, đều được hỗ trợ để phát triển tốt nhất có thể.

Dưới đây là 3 điều quan trọng cha mẹ nên làm:

1. Làm cha mẹ "đủ tốt" quan trọng hơn "luyện gà"

Nghiên cứu cho thấy: Chỉ cần nuôi con trong môi trường ổn định, yêu thương, không bạo lực, trẻ sẽ tự phát huy tiềm năng gen của mình. Việc đầu tư cực đoan (học thêm, ép học, căng thẳng) chỉ giúp con "nhích" từ mức thu nhập trung bình lên cao hơn một chút – không đáng đổi bằng sức khỏe, thời gian và mối quan hệ.

2. Tăng năng lực và thu nhập của chính cha mẹ

Thu nhập gia đình ảnh hưởng tới thành tích học tập của con gần bằng gen. Nếu lọt top 25% thu nhập, con sẽ có cơ hội lớn hơn, ngay cả khi chỉ số gen của con không quá cao.

3. Tạo môi trường sống giữa người lớn có trách nhiệm

Nghiên cứu từ GS. Raj Chetty (Harvard): Trẻ em lớn lên trong cộng đồng có nhiều người lớn có học vấn, trách nhiệm, đạo đức → Khả năng thành công cao hơn, không phụ thuộc vào trường học hay bạn bè xung quanh. Vì trẻ dễ phản kháng cha mẹ, nhưng sẽ học từ cách sống của những người lớn khác quanh mình.

Gen có ảnh hưởng lớn, nhưng không quyết định tất cả. Thay vì mù quáng "luyện gà con", hãy chú ý quá trình giáo dục gia đình. Mỗi đứa trẻ mang một "vé số gen" khác nhau, và cha mẹ tốt là người giúp con chơi tốt ván bài đó – không cần thắng, chỉ cần tử tế và có cơ hội vươn lên. 

Tóm lại:

Đừng quá lo lắng nếu con không "trúng số gen đẹp". Cũng đừng ảo tưởng "gà con" là đủ để bù lại tất cả. Điều cha mẹ có thể làm là: Làm cha mẹ đủ tốt, Nâng cao chính mình. Tạo môi trường sống tốt hơn.

Giống như ông Harden nói: "Chúng ta không thể chọn lá bài mình được phát, nhưng có thể chọn cách chơi ván bài đó".