Nỗi ám ảnh về chaebol Hàn Quốc

Chaebol, những tập đoàn gia đình khổng lồ, đã góp phần quan trọng vào sự phát triển kinh tế thần kỳ của Hàn Quốc. Tuy nhiên, sự thống trị của họ cũng đồng thời tạo ra những bất bình đẳng sâu sắc trong xã hội và thị trường lao động.

Mở bất kỳ dịch vụ xem phim trực tuyến nào như Netflix, Disney hay Hulu, bạn sẽ thấy hàng loạt phim truyền hình Hàn Quốc, chủ yếu xoay quanh cốt truyện lãng mạn. Và 9 trên 10 phim, một trong những nhân vật chính sẽ là người thừa kế của chaebol.

Chaebol là những tập đoàn lớn, do gia đình kiểm soát, thường hoạt động đa ngành, từ sản xuất ô tô, bán dẫn đến mỹ phẩm. Thuật ngữ chaebol bắt nguồn từ các ký tự tiếng Trung nghĩa là "giàu có" và "bè phái". Bản thân các chaebol không thích bị gọi như vậy, tên gọi chính thức của họ theo luật Hàn Quốc là "các tập đoàn kinh doanh quy mô lớn".

Sự ám ảnh của người Hàn Quốc với chaebol thể hiện rõ ràng không chỉ qua hàng trăm bộ phim truyền hình Hàn Quốc có sự xuất hiện của họ, mà còn trên các phương tiện truyền thông đưa tin về chaebol thường xuyên và sôi nổi. Trên thị trường việc làm, luôn tràn ngập những người tìm việc sẵn sàng làm bất cứ điều gì để được tuyển dụng vào một chaebol. Ngay cả trong chính trị, các nhà lập pháp chủ chốt cũng thường tìm kiếm sự ủng hộ trực tiếp và mối quan hệ thân thiết với chaebol.

Thường thì sự ám ảnh này được chuyển thành một sự so sánh kỳ lạ giữa thành công của chaebol với thành công của chính đất nước. Giáo sư Jang Ha-seong (Đại học Hàn Quốc), cựu Giám đốc Văn phòng Chính sách Tổng thống, gọi đây là "nỗi ám ảnh chaebol" trong nhiều công trình nghiên cứu của ông về các thực thể này. Ông mô tả đó là tâm lý người Hàn Quốc cảm thấy rằng nếu chaebol không hoạt động tốt nữa, nền kinh tế Hàn Quốc sẽ gặp khó khăn.

Tầm quan trọng của Chaebol trong tư duy văn hóa của người Hàn Quốc không phải là không có cơ sở, vì phần lớn nền kinh tế trong nước bị chi phối bởi họ. Năm 2022, 5 chaebol lớn nhất của Hàn Quốc chiếm khoảng 45% GDP của cả nước, riêng Samsung đóng góp gần 1/4, theo dữ liệu từ Statista.

Nhưng liệu sự ám ảnh với chaebol có thực sự đơn giản như vậy, hay còn điều gì khác nữa? Tình cảm yêu-ghét, giống như ám ảnh đối với chaebol bắt nguồn từ đâu? Liệu hệ thống chaebol có còn bền vững? Và nếu không, cần phải làm gì để nền kinh tế Hàn Quốc tiếp tục đi lên?

Lịch sử dài của chaebol

Không chỉ đơn giản là chaebol thống trị phần lớn nền kinh tế Hàn Quốc, mà lịch sử phát triển kinh tế và xã hội của đất nước gắn liền trực tiếp với họ. Sau sự tàn phá của Chiến tranh Triều Tiên (1950-1953), đất nước phải đối mặt với nhiệm vụ phục hồi và xây dựng nền kinh tế. Chính phủ đã xác định công nghiệp hóa là con đường phục hồi và hợp tác chặt chẽ với các gia đình kinh doanh mới nổi. Trên thực tế, hệ thống chaebol hiện đại bắt nguồn từ những năm 1970. Khi đó, chính phủ của Tổng thống Park Chung Hee đã phân bổ các ngành công nghiệp cho các công ty cụ thể - Hyundai sản xuất ô tô, Samsung sản xuất điện tử - và thưởng cho họ khi đạt được các mục tiêu xuất khẩu.

Xuất hiện trong những năm 1960 và 1970 theo các chính sách công nghiệp do chính phủ lãnh đạo, chaebol đã nhận được sự hỗ trợ đáng kể của nhà nước để dẫn đầu phát triển kinh tế. Mối quan hệ cộng sinh này đã tạo điều kiện thuận lợi cho công nghiệp hóa nhanh chóng, với việc chaebol đa dạng hóa sang nhiều lĩnh vực và thống trị thị trường. Giáo sư Park Sang-In (Trường Quản lý Công, Đại học Quốc gia Seoul) nhận định: "Chaebol không chỉ đơn giản là những công ty lớn xuất hiện mà không có bối cảnh. Họ là những đế chế kinh tế tư nhân nắm giữ nguồn lực khổng lồ, thường với sự kiểm tra và cân bằng tối thiểu. Mức độ tập trung kinh tế này là không thể tưởng tượng được ở hầu hết các nền dân chủ."

Mặc dù lịch sử phát triển của Hàn Quốc gắn liền với chaebol theo cách này và hệ thống này đã chứng minh hiệu quả trong thời đại đó, nhưng theo các chuyên gia, mô hình đó ngày nay có những hạn chế. Giáo sư Park cho biết: "Mô hình chaebol có hiệu quả trong thời đại công nghiệp hóa nặng và hóa chất. Nhưng giờ đây, khi nền kinh tế của chúng ta đã trưởng thành, sự đổi mới đang bị kìm hãm. Việc ký hợp đồng gia công độc quyền, chiếm đoạt công nghệ và kìm hãm lương đã tạo ra một thị trường lao động phân khúc và cản trở sự phát triển của các doanh nghiệp vừa và nhỏ."

Nỗi ám ảnh chaebol

Một khía cạnh khác của nỗi ám ảnh với chaebol là cách chúng ảnh hưởng đến thị trường lao động trong nước. Trong khi rất nhiều thanh niên Hàn Quốc hy vọng và phấn đấu có được một công việc trong một trong những tập đoàn này, thì hệ thống chaebol và sự thống trị của nó lại tạo ra một cấu trúc lao động kép.

Kim Hyun-min (26 tuổi, sinh viên đại học hiện đang chuẩn bị bước vào thị trường lao động) chia sẻ: "Rất nhiều bạn bè và bạn học của tôi muốn có được một công việc tại Samsung, SK hoặc Hyundai, nhưng nó ngày càng trở nên cạnh tranh. Tôi nghĩ rằng rất nhiều người cảm thấy ngày càng thất vọng với triển vọng có được một công việc, và điều đó có thể dẫn đến sự thù địch và đồng thời là nỗi ám ảnh với chaebol."

Sự thống trị của chaebol trên thị trường lao động khiến các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME) phải vật lộn để cạnh tranh giành lao động có tay nghề, cản trở tiềm năng tăng trưởng và đổi mới của họ, Giáo sư Park cho biết.

Ông nói thêm: "Nhân tài chất lượng cao bị hút vào chaebol, để lại rất ít cho các SME. Điều này ngăn cản các lĩnh vực mới nổi lên. Chuỗi cung ứng bị khóa trong các hợp đồng độc quyền, dẫn đến việc giảm giá, trộm cắp công nghệ và kìm hãm tiền lương."

Cấu trúc lao động kép này, trong đó nhân tài tập trung ở chaebol và các SME bị bỏ lại phía sau, được thể hiện qua khoảng cách lương giữa công nhân SME và công nhân tập đoàn ở Hàn Quốc. Đây là một trong những mức chênh lệch cao nhất đối với các quốc gia thành viên của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD).

Năm 2022, nhân viên SME kiếm được trung bình 63% so với mức lương của nhân viên tại các công ty lớn, theo OECD. Vì vậy, chaebol gắn liền trực tiếp với tiền lương, khát vọng và cấu trúc của chính thị trường lao động của người Hàn Quốc - không có gì ngạc nhiên khi có nỗi ám ảnh chaebol.

Chaebol vẫn đang thống trị

Cải cách hệ thống chaebol không hề dễ dàng, và ngay cả những chính quyền đã hứa hẹn và vận động để thay đổi hệ thống cũng chưa thực hiện được, khiến vấn đề trở nên nan giải. Lịch sử của những nỗ lực cải cách hệ thống chaebol đầy rẫy những cải tiến nhỏ và thất bại. Sau cuộc khủng hoảng tài chính châu Á, chính phủ Hàn Quốc muốn cải thiện cách tiếp cận "nhúng tay vào mọi việc" của các chaebol và hoạt động kinh doanh mờ ám của các tập đoàn.

Mặc dù chaebol dường như đã cải thiện về mặt đa dạng hóa quá mức, cơ cấu tài chính và khả năng sinh lời, nhưng không có nhiều cải thiện nào được thể hiện trong cơ cấu sở hữu và tính minh bạch trong quản lý, theo một số nghiên cứu do các chuyên gia thực hiện, đáng chú ý là của Giáo sư Choi Jeong-pyo (Đại học Konkuk).

Đặc biệt, liên quan đến cơ cấu sở hữu, khoảng 25% các tập đoàn chaebol ở Hàn Quốc thuộc về "vòng lặp sở hữu" liên quan đến sở hữu vòng tròn và sở hữu chéo cổ phần vào đầu những năm 2000. Tỷ lệ này tăng lên chứ không giảm, lên 27% vào năm 2011, theo Tạp chí Kinh tế Tài chính.

Trong các giai đoạn liên tiếp sau cuộc khủng hoảng tài chính châu Á, Ủy ban Thương mại Công bằng (FTC) đã đưa ra các chính sách để hạn chế sở hữu vòng tròn và sở hữu chéo cổ phần cũng như điều chỉnh các giao dịch nội bộ giữa các chaebol. Tuy nhiên, các tập đoàn đã lách các quy định này bằng cách chuyển đổi thành công ty cổ phần. Đặc biệt, trong chính quyền Moon Jae-in, nơi đề xuất cải cách chaebol là một trong những nội dung cốt lõi trong chương trình nghị sự của mình, thì việc cải cách thực tế dựa trên các biện pháp trừng phạt pháp lý là rất ít. Bởi các chính sách cải cách dựa vào việc chaebol tự nguyện tìm kiếm sự thay đổi.

Những vấn đề văn hóa chaebol tạo ra

Vì các tập đoàn lớn có mặt trên khắp thế giới, người ta có thể tự hỏi liệu chaebol Hàn Quốc có khác nhiều so với các tập đoàn như Amazon hay Google hay không. Sự khác biệt chính giữa chaebol ở Hàn Quốc và những công ty như Amazon và Google là chaebol có cấu trúc tập trung vào gia đình sở hữu kiểm soát hệ thống công ty, trong khi tập đoàn toàn cầu điển hình có hệ thống quản lý chuyên nghiệp với các cổ đông có ảnh hưởng lớn hơn nhiều. Ví dụ, ở Hoa Kỳ, các quỹ thường được liệt kê là cổ đông lớn của các công ty.

Các con số cũng nói lên một phần câu chuyện: 10 người đứng đầu chaebol hàng đầu ở Hàn Quốc có thể thực hiện 55,7% quyền biểu quyết chỉ với 0,9% cổ phần thông qua sở hữu vòng tròn và sở hữu chéo cổ phần, theo báo cáo của Trung tâm Giáo dục và Thông tin Kinh tế thuộc Viện Phát triển Hàn Quốc. Điều này là không khả thi ở hầu hết các quốc gia khác.

Một điểm khác biệt nữa là ở các lĩnh vực mà chaebol hoặc các tập đoàn toàn cầu thống trị. Trong khi các công ty như Amazon và Google độc quyền một số lĩnh vực nhất định, thì chaebol Hàn Quốc lại trải dài trên một số ngành công nghiệp khác nhau, do đó chiếm ưu thế trên thị trường chung của đất nước.

Giáo sư Joh Sung-wook của Trường Kinh doanh Đại học Quốc gia Seoul đồng ý rằng cải cách chaebol là rất quan trọng.

Giáo sư Joh cảnh báo rằng mặc dù tuyển dụng được những nhân tài xuất chúng, các chaebol vẫn không trao quyền cho họ. “Những bộ óc trẻ tuổi bị thu hút, nhưng nhiều người rời đi hoặc từ bỏ. Không chỉ là về chính sách. Đó là về văn hóa.”

Về quản trị, bà nói thêm rằng “đã có tiến bộ, tình trạng sở hữu chéo cổ phần đã giảm và một số quy định đang có hiệu quả. Nhưng tại các công ty nhỏ hơn, các hoạt động không minh bạch vẫn còn. Nhận thức xã hội cần phải bắt kịp.”

Một cảnh trong phim truyền hình ″Queen of Tears″ (2024), với sự tham gia của diễn viên Kim Ji-won, người vào vai nữ thừa kế của một gia đình tài phiệt và kết hôn với một người đàn ông ″bình thường″ bị coi là kém hơn địa vị của cô.

Niềm tự hào và sự thất vọng

Vai trò mâu thuẫn của chaebol - biểu tượng của lòng tự hào dân tộc và bất bình đẳng - là trọng tâm của cuộc khủng hoảng bản sắc của Hàn Quốc, và dẫn đến chứng sợ hãi và ám ảnh.

Bất chấp những lời chỉ trích, chaebol vẫn ăn sâu vào văn hóa Hàn Quốc, vì chúng thường được miêu tả trên phương tiện truyền thông là biểu tượng của thành công và khát vọng, phản ánh tình cảm phức tạp mà người Hàn Quốc dành cho các tập đoàn này.

"Có một nghịch lý này", ông nói. "Mọi người cảm thấy tự hào dân tộc khi họ nhìn thấy Samsung ở nước ngoài. Nhưng đồng thời, họ cũng nhìn thấy sự bất bình đẳng, tham nhũng và bê bối kế vị. Cả hai cảm giác đều có thật và chúng cùng tồn tại".

Trong văn hóa đại chúng, những người thừa kế chaebol thường được lãng mạn hóa và tô hồng. Nhưng, Giáo sư Park cảnh báo, "Khi phương tiện truyền thông tô hồng lối sống chaebol, nó bình thường hóa đặc quyền thừa kế. Nó nói với những người trẻ tuổi rằng tương lai của họ phụ thuộc nhiều vào bẩm sinh hơn là năng lực. Điều đó thật nguy hiểm".

Ông lo ngại về cách mà sự quyến rũ hóa này ảnh hưởng đến ý thức công dân. “Khi chúng ta lãng mạn hóa sự giàu có thừa kế, chúng ta ngụ ý rằng công trạng không quan trọng, rằng chỉ có hoàn cảnh gia đình của bạn mới quan trọng.”

Giáo sư Joh đồng ý, nói thêm rằng tính hợp pháp của chaebol hiện phụ thuộc vào lòng tin của công chúng, không chỉ là hiệu suất tài chính.

“Người tiêu dùng và nhân viên trong tương lai đang theo dõi,” Joh nói. “Nếu những công ty này bị coi là không công bằng, bóc lột hoặc phi đạo đức, họ sẽ mất đi sự ủng hộ toàn cầu mà họ dựa vào.”

Bà chỉ ra hành vi của nhà đầu tư nước ngoài như một chỉ báo hàng đầu: “Khoảng 30% cổ phiếu Hàn Quốc do người nước ngoài nắm giữ. Nếu họ bắt đầu rút lui vì lo ngại về quản trị, điều đó sẽ gây ra hậu quả nặng nề”.

Vì vậy, các chaebol đang ở ngã ba đường - những đóng góp của họ cho sự phát triển quốc gia là không thể phủ nhận, nhưng khi nền kinh tế trưởng thành, công thức cũ về vốn do nhà nước hậu thuẫn, chuỗi cung ứng nội bộ và kiểm soát độc quyền không còn mang lại tăng trưởng bền vững nữa.

“Chaebol đã xây dựng Hàn Quốc”, Giáo sư Park kết luận. “Nhưng trừ khi chúng ta cải cách cách họ hoạt động và tương tác với xã hội, nếu không họ có thể sẽ kìm hãm Hàn Quốc”.

Nguồn: Korea JoongAng Daily