Người Việt duy nhất đỗ trạng nguyên, làm đến tể tướng ở Trung Quốc là ai?

Ông chính là Khương Công Phụ (731-805), tự Đức Văn. Theo Đại Việt sử ký toàn thư, ông là người xã Cổ Hiển, nay là xã Định Thành, huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa.

Sách Giai thoại lịch sử Việt Nam ghi chép, Khương Công Phụ từ bé nổi tiếng thông minh, có trí nhớ tuyệt vời. Bố ông là Khương Công Dĩnh thấy con sáng dạ nên mừng lắm, liền tìm người giỏi chữ gửi con theo học. Khương Công Phụ tiến bộ rất nhanh khiến thầy giáo phải ngạc nhiên, khen ngợi.

Trí tuệ và sức học của Khương Công Phụ được người dân trong vùng đều biết, thậm chí các quan nhà Đường ở quận Cửu Chân đều nể phục ông. Trước khi được tới kinh đô Tràng An của nhà Đường dự thi, Khương Công Phụ phải trải qua rất nhiều kỳ thi sát hạch. Dù về kinh sử hay thơ phú, bài làm của Công Phụ đều đạt xuất sắc.

Khương Công Phụ được xếp hàng đầu trong danh sách 8 sĩ tử của 8 quận đất Giao Châu về Tràng An dự thi, dưới triều vua Đường Đức Tông (780-803). Tại kỳ thi này, ông đỗ đầu. Sau khi đỗ trạng nguyên, Khương Công Phụ được vua Đường phong chức Hiệu thư lang (chức quan văn). Sau đó, ông dâng lên vua bài "Kế sách trị nước" với nhiều ý tưởng xuất sắc.

Vua Đường Đức Tông rất kính nể, phong cho ông những chức vụ cao hơn như Hữu thập di hàn lâm học sĩ, kiêm chức Hộ tào tham quân.

Tháng 10 năm Kiến Trung thứ 4 (783), ông can gián vua trong vụ binh loạn Trường An của Chu Thử nên được thăng chức làm Gián định đại phu Đồng trung thư môn hạ Bình Chương sự, được quyền can vua, xem xét mọi sai lầm của các đại thần. Chức này trong các sách Tư trị thông giám, Uyên giám loại hàm, Đường hội yếu… ghi chép ông vào hàng tể tướng thời Đường.

Khương Công Phụ là trường hợp "có một không hai" trong lịch sử phong kiến ở Việt Nam, khi là người Việt đầu tiên và duy nhất thi đỗ trạng nguyên, rồi giữ vị trí cao trong bộ máy cai trị của cả đất nước Trung Hoa. Giới nho sĩ qua nhiều thế hệ ca ngợi ông không chỉ tài năng văn chương, mà còn có phẩm chất, tư cách của "kẻ sĩ" xuất chúng.

Thế nhưng cuộc đời của vị trạng nguyên người Việt lại không có được cái kết trọn vẹn. Sau khi công chúa chết yểu, vua Đường quá thương con đã hạ lệnh xuất rất nhiều tiền để xây dựng lăng miếu nguy nga, lộng lẫy. Khương Công Phụ thấy đây là việc làm sai trái nên ra sức can ngăn. Vua nổi giận, giáng ông xuống làm quan tầm thường và đày đi xa.

Mãi đến năm 805, sau khi vua Đường Đồng Thuận lên ngôi, nhận thấy lẽ phải trong lời can ngăn của Khương Công Phụ, liền xuống chiếu cử ông làm Thứ sử Cát Châu. Do tuổi già sức yếu, ông đã qua đời trước khi đến nơi nhậm chức.