Làm nhạc kịch: Hoặc rất nhiều tiền, hoặc là cống hiến

Với mong muốn xây dựng một vở nhạc kịch thuần Việt - NSƯT Cao Ngọc Ánh quy tụ một ekip sáng tạo là những nghệ sĩ tài năng, có cùng lý tưởng với mình. Nhạc sĩ Minh Đạo tiếp tục trở thành người đồng hành cùng chị sau Sóng và Viên đá ngũ sắc. Hơn 20 sáng tác mới bao gồm các Aria, Duo, Trio, tứ tấu, Acapella, các mảng khí nhạc được viết mới hoàn toàn theo những tiêu chuẩn khắt khe của thể loại nhạc kịch. Khối lượng công việc đồ sộ ấy là kết quả của quá trình sáng tạo không mệt mỏi của tác giả và đạo diễn âm nhạc Bùi Minh Đạo.

Chúng tôi đã có dịp "đột nhập căn cứ" của nhạc sĩ Minh Đạo trong những ngày "ăn ngủ phòng thu", nghe những bản nhạc anh đang hoàn thiện và trò chuyện cùng anh về những sáng tạo đặc biệt, dành riêng cho nhạc kịch Lửa từ Đất.

Âm nhạc phải tạo ra được năng lượng chạm tới trái tim người nghe

Những ngày này, hẳn trong đầu anh chỉ toàn có âm nhạc của "Lửa từ Đất?

Đây là quá trình tôi hoàn thiện các tác phẩm cho vở nhạc kịch này. Trong đầu tôi, Lửa từ Đất đã có từ lâu. Tôi và NSƯT Cao Ngọc Ánh đã chia sẻ về ý định xây dựng vở nhạc kịch này từ các đây hơn 1 năm. Trong suốt quá trình đó, tôi đã suy nghĩ nhiều về những chất liệu, chủ đề âm nhạc có thể sử dụng trong vở nhạc kịch này. Giống như một người đầu bếp, trước khi chế biến món ăn cần chuẩn bị sẵn nguyên liệu, tôi cũng gom nhặt những chất liệu cần thiết, đặt nó vào "kho", sẵn sàng khi cần là lấy ra dùng! Khi mình tư duy đủ sâu, những chất liệu được gom nhặt sẽ chuyển hóa dần bên trong mình, tôi hóa thân vào nhân vật và cứ vậy, âm nhạc cất lên như chính điều mà nhân vật quyết định và điều mà bản thân mình muốn nhân vật nói. Từng thanh âm cất lên, là tiếng lòng của nhân vật, của những con người Việt Nam.

Nói như vậy, tức là ấp ủ thì lâu, nhưng khi bắt đầu thì khá thuận lợi?

Thực ra, với các tác phẩm này, phải viết một mạch. Chuẩn bị "nguyên liệu" thì lâu, nhưng khi đã nhập cuộc lại cần nhanh chóng và dứt điểm. Thời gian chuẩn bị càng kỹ, quá trình sáng tác lại càng nhanh. Khi sáng tác, tôi tập trung cao độ để giữ mạch âm nhạc. Tuy nhiên, thời gian để lựa chọn và tinh chỉnh thì lại rất lâu. Nhất là phần ca từ. Ngoài đảm bảo ý văn học, cần đáp ứng các yếu tố thanh nhạc, khi ca sĩ hát phải thuận. Khi lên nốt cao thì không thể dùng âm đóng, hay âm câu trước câu sau phải thuận nhau. Để đạt được những yêu cầu đối với một tác phẩm nhạc kịch là cực khó. Dẫu vậy, phải cố gắng để để cộng hưởng, giúp ca sĩ thăng hoa khi hát. Đây là một vở nhạc kịch đề tài cách mạng, ca ngợi lý tưởng và ánh sáng của Đảng những năm đầu thành lập. Tuy nhiên, tôi không sử dụng những từ ngữ mang tính khẩu hiệu, sáo mòn, không đao to búa lớn, mà muốn sử dụng những ca từ dung dị nhất để thể hiện. Lửa từ Đất, lý tưởng từ dân mà ra. Trong lòng dân, những gì chân thành nhất sẽ chạm nhất.

Cụ thể hơn, những chất liệu được anh lựa chọn để đưa vào vở nhạc kịch này là gì?

Nếu không có phân biệt giàu nghèo, phân biệt màu da, sẽ không có chiến tranh. Những gia đình đều không mất đi những đứa con. Khi tiếp cận câu chuyện của ông Nguyễn Ngọc Vũ, tôi đã rất xúc động. Ngay từ thời kỳ đầu của cuộc cách mạng, khi mà những hoạt động mang tính tự phát, nhỏ lẻ, những thanh niên như ông Nguyễn Ngọc Vũ vẫn không chịu khuất phục, những bà mẹ như bà Đàm Thị cũng vì con sẵn sàng đấu tranh theo cách của riêng mình… Họ là những người con của Hà Nội, những con người Hà Nội đã tạo nên mảnh đất ngàn năm văn hiến, nối mạch nguồn dân tộc tới tương lai. Tên gọi Lửa từ Đất đã cho thấy năng lượng và sức mạnh của vở nhạc kịch này, chính bởi thế, các tác phẩm cũng phải thể hiện tương xứng. Dựa trên chất liệu văn học, từ năng lượng của lửa, năng lượng mạnh mẽ của tinh thần cách mạng, tôi lựa chọn chất liệu cho các sáng tác. Với tôi, nghệ thuật cũng chính là năng lượng và âm nhạc của một vở nhạc kịch thì năng lượng phải cực kì lớn. Sau khi đọc kịch bản văn học,chúng tôi đã xây dựng một kịch bản nghệ thuật. Với một vở nhạc kịch tính trừu tượng sẽ cao hơn một vở kịch nói, người ta đến với nhạc kịch không đơn thuần để hiểu chi tiết câu chuyện, mà cần hiểu thông điệp và cảm xúc nhân vật. Đó cũng là cái cớ, để tôi thuyết phục khán giả bằng nghệ thuật.

Nghệ thuật không có hiểu chỉ có cảm, mở ra tưởng tượng cho khán giả. Nghệ thuật không chuyển tải thông tin mà đó là cảm xúc về vấn đề được gợi lên. Từ đó chuyển tải sự rung động của vấn đề ấy. Đến với một vở nhạc kịch, khi khán giả ra khỏi rạp nhớ và ám ảnh một vài giai điệu, một vài câu hát, đó đã là thành công. Nếu có những nét giai điệu đủ ám ảnh, họ sẽ quay trở lại.

Vậy cách mà anh biến hóa những chất liệu để những giai điệu, thông qua hình tượng các nhân vật trong Lửa từ Đất trở nên "ám ảnh"?

Âm nhạc của Lửa từ đất là một công trình sáng tạo đầy thách thức. Mỗi nhân vật trong vở nhạc kịch lại mang một nét tính cách riêng, một thông điệp riêng. Như trong vở nhạc kịch này, vai diễn bà Đàm Thị (mẹ của Nguyễn Ngọc Vũ) chính là chân dung những bà mẹ Việt Nam chịu thương chịu khó, bươn chải lo cho chồng cho con. Âm nhạc đi cùng cũng phải thể hiện được những điều đó. Trong đầu tôi có những mường tượng, cấu tứ để khi âm nhạc cất lên, cùng với phần ca từ sẽ thể hiện rõ nhất về hình tượng người mẹ ấy. NSƯT Thanh Tâm được giao trọng trách thể hiện vai diễn này. Aria của Đàm Thị được sáng tác sao cho phù hợp với quãng giọng của NSƯT Thanh Tâm, khai thác chính xác âm thanh ở từng âm vực nhất là màu trầm ấm ở giọng atto để tạo chiều sâu của tính cách nhân vật, giúp nghệ sĩ phát huy tốt nhất chất giọng của mình.

Nhân vật Ngọc Toản – cha của Nguyễn Ngọc Vũ – sở hữu giọng baritone (nam trầm), thể hiện hình ảnh một người cha gìn giữ nề nếp gia phong, uy nghiêm nhưng vẫn đầy tình thương với con. Trong khi đó, vai Nguyễn Ngọc Vũ do ca sĩ Việt Anh đảm nhận được viết cho giọng tenor (nam cao). Hai Aria dành cho vai diễn này, đặc biệt là chủ đề Lửa từ Đất, khai thác tối đa màu sắc âm thanh ở những âm khu khác nhau nhằm khắc họa hình tượng một chiến sĩ cách mạng trí thức, mang trong mình lý tưởng và khát vọng giải phóng dân tộc.Với Xảo Sứt – một nhân vật phản diện – được đưa nhiều phần hát nói giọng giả tenor, với âm điệu sắc lạnh, hiểm độc, phản ánh rõ sự nham hiểm của tên tay sai thực dân.

Người nhạc sĩ có kỹ năng xây dựng hình tượng nhân vật thông qua hình tượng âm nhạc một cách rõ rệt cũng giống như một người họa sĩ, chỉ cần vài ba nét cọ là ra được chân dung nhân vật. Và chỉ cần âm nhạc cất lên, khán giả có thể hình dung rõ ràng về từng nhân vật.

Nhạc kịch là nơi sinh ra những tác phẩm thanh nhạc lớn

Với anh tiêu chuẩn của một vở nhạc kịch được nhìn nhận như thế nào?

Nghệ thuật không có một khuôn mẫu nào. Nguyên tắc của nghệ thuật là sáng tạo đi trước, lý luận đi sau. Đối với tôi, nhạc kịch là nơi để sinh ra những tác phẩm thanh nhạc lớn. Đó là một bản giao hưởng có lời, nhạc khí có lời mà thanh nhạc là yếu tố chủ đạo mà đã là bản giao hưởng, thì những vấn đề mà nó đề cập đến phải là vấn đề lớn chứ không hoàn toàn là những vấn đề cá nhân riêng tư, bộc lộ tư duy biện chứng giữa hai hay nhiều vấn đề chứng minh một chân lý nào đó.

Như vậy, nó phải khai thác vấn đề lớn. Quan trọng nhất nó phải sinh ra được những tác phẩm lớn về thanh nhạc và có giá trị.

Những tác phẩm lớn, về cấu trúc sẽ phức tạp hơn các ca khúc thông thường. Rõ ràng nó không đơn giản là một điệu tính thông thường. Ví như một bài hát thông thường chỉ nằm trong một điệu tính, những tác phẩm trong nhạc kịch những tác phẩm có sự vận động và biến hóa rất lớn về mọi yếu tố âm nhạc như chuyển điệu, chuyển nhịp , thay đổi tốc độ và sắc thái diễn đạt qua từng câu , từng chữ. Ca sĩ nếu không được học bài bản, hoặc không có kỹ năng thanh nhạc tốt sẽ rất khó để chinh phục được những bản nhạc phức tạp như vậy.

Đến với nhạc kịch thì cũng là một thách thức với ca sĩ. Mục tiêu là chạm tới cảm xúc khán giả, nhưng làm sao để dân nhà nghề đi xem phải đặt ra câu hỏi: Không hiểu bằng cách nào nghệ sĩ ấy lại thể hiện được những ca khúc khó đến như vậy.

Nhạc kịch là một tổng hòa của ngôn ngữ sân khấu, của âm nhạc, của vũ đạo. Nhưng với tôi, khi làm vở nhạc kịch này, tôi tự đặt ra một yêu cầu cao: Mỗi tác phẩm âm nhạc, khi tách riêng ra có thể đứng độc lập.

Trong Nhạc kịch, các màn Duo, Trio, tứ tấu… chính là những phần rất khó. Anh đã có những xử lý như thế nào?

Nghệ sĩ phải sử dụng tư duy đa tuyến, như với các Duo, hay các Trio, khi có 2, 3 nhân vật với các sắc thái, cảm xúc khác nhau nhưng mọi người nghe cùng một lúc vẫn thấy sự hòa quyện, lại vẫn thấy chất riêng của từng nhân vật.

Trong nhạc kịch Lửa từ Đất có 2 Trio, của bố mẹ và ông Vũ. Duo của Dũng hổ và ông Vũ, Duo của Pol và cô Thúy. Viết một khúc thông thường khác, viết một Trio hay Duo là phải được đào tạo bài bản về tính phức điệu, về mặt ngôn ngữ âm nhạc, xây dựng hình tượng âm nhạc, các kỹ năng viết nhạc và thanh nhạc. Khó nhất là hiểu biết về thanh nhạc để làm sao khi các giọng hòa nhau vừa có sự độc lập của cá tính nhân vật nhưng vẫn có sự hòa quyện . Đó là sự khéo léo của người nhạc sĩ để khi mỗi giọng hát cất lên có sự cân xứng, không lấn át, khán giả nghe được từng bè một. Để làm được điều này, ngoài kỹ năng còn cần kinh nghiệm. Tôi đã thu thanh nhiều và từ đó hiểu hơn về thanh nhạc và tâm lý diễn viên. Trong các Duo, Trio hay tứ tấu, lực vang trong mỗi chất giọng rất quan trọng. Mỗi khoảng âm thanh lực vang khác nhau, khi muốn đặt hai giọng hát cạnh nhau thì phải chọn được khoảng âm của người này hòa phù hợp và cân xứng với khoảng âm của người kia. Trong Lửa từ Đất, khi kết cấu các Trio là phải chọn Nghệ sĩ Thanh Tâm với giọng trầm, kết hợp với Việt Anh là giọng cao và ông bố là giọng nam trầm. Nếu chỉ cần đặt hai giọng bass cạnh nhau có thể sẽ bị phá ... Đạo diễn âm nhạc phải tính toán ngay từ đầu, với nhân vật này thì chất giọng nào là phù hợp. Ông bố phải là nam trầm để đủ uy lực dạy đỗ con, và khi Duo, trio với các nhân vật khác trong nhạc kịch ... nghe hài hòa và tôn được giọng hát.

Khán giả của nhạc kịch, không phải ai cũng hiểu những điều đó, vậy theo anh điều quan trọng nhất để chinh phục được số đông là gì?

Người ta đến với nhạc kịch quan trọng là để thưởng thức âm nhạc và thưởng thức thanh nhạc. Giờ đây, nhạc kịch có thêm nhiều yếu tố khác hỗ trợ như cách dàn dựng sân khấu, công nghệ hiện đại nhưng sự đòi hỏi của khán giả với nhạc kịch, lớn nhất vẫn là là âm nhạc và thanh nhạc cũng giống như một vở ballet thì quan tâm và đòi hỏi lớn nhất là âm nhạc và múa.

Liệu âm nhạc, ca sĩ của một vở nhạc kịch có làm được điều gì lớn hơn so với những thứ âm nhạc mà họ thường nghe hay không? Đến với nhạc kịch là một cuộc thử sức, một thách thức đối với mỗi nhạc sĩ. Làm được Nhạc kịch là niềm tự hào của mỗi nhạc sĩ.

Tôi đã từng tham gia viết một số tác phẩm thanh xướng kịch và cả các vở nhạc kịch. Những dự án đó đã cung cấp cho tôi năng lượng và tư duy sâu hơn về những tác phẩm lớn.

Nhưng cũng có một điều tôi nhớ mãi, khi chúng tôi học ở trong trường, thầy giáo luôn nói một câu: Học để quên đi, và biết để tránh ra. Quên đi và tránh ra, nhưng phải chuyển hóa được kiến thức vào trong mình. Khi viết, tôi không để ý đến bất cứ thứ gì về mặt kỹ thuật, mà lúc đó giai điệu đã có sẵn trong đầu, mọi thứ đều quá nhuần nhuyễn. Mỗi nốt nhạc cất lên đã có sẵn từ bên trong để cảm xúc của mình quyết định. Tôi đã nói về kiến thức, về kỹ năng, nhưng đến tận cùng nghệ thuật chính là cảm xúc. Người nghệ sĩ trong sáng tạo phải có cảm xúc để từ đó tạo ra năng lượng truyền tải qua cho diễn viên, diễn viên cộng hưởng cho khán giả.

Khi tiếp cận với nhạc kịch Lửa từ đất – chúng tôi mượn cớ của một vấn đề nhỏ để nói về vấn đề lớn, mượn hình tượng của một người để nói lên khát vọng của nhiều người. Với nhạc kịch này, từ hình tượng của ông Nguyễn Ngọc Vũ, và tuyến những nhân vật khác chúng tôi muốn nói đến khát vọng của nhiều người trong một giai đoạn lịch sử đặc biệt. Mỗi con người, bởi lý tưởng của mình sẵn sàng từ bỏ cuộc sống phú quý, đủ đầy ... hy sinh, dấn vào con đường gian khổ, mạo hiểm để tìm tới chân lý cách mạng.

Trong những năm gần đây, nhạc kịch nở rộ. Những vở nhạc kịch thuần Việt mang chất lượng ngày càng cao. Anh nghĩ gì về tương lai Nhạc kịch Việt Nam?

Đến với nhạc kịch, hoặc rất nhiều tiền, hai là cống hiến. Đến với nhạc kịch phải xả thân. Một công trình thành công là công sức của nhiều người. Làm nhạc kịch chưa bao giờ là đơn giản. Thế hệ cha ông của chúng tôi cũng mang khát vọng lớn, nhưng chưa nhiều người có đủ điều kiện để hiện thực hóa khát vọng đó. Những vở nhạc kịch của Việt Nam từ trong lịch sử nền âm nhạc bởi thế mà hiếm có. Khi làm nhạc kịch, đấy là cơ hội để người nghệ sĩ vượt qua giới hạn bản thân, chinh phục đỉnh cao. Trong nền âm nhạc thế giới, Nhạc kịch được xem là đỉnh cao của trí tuệ. Thế hệ những nghệ sĩ trẻ hôm nay, chinh phục được nhạc kịch, chúng ta sẽ có sự tự tin với thế giới. Tôi thực sự hy vọng các bạn trẻ cũng chinh phục được đỉnh cao ấy, bằng tất cả niềm tự hào Việt Nam.