Gia đình cụ bà suốt 70 năm nuôi "thiên nga bông" giữa lòng phố cổ
Thiên nga bông - món đồ chơi từng làm bao trẻ em ngày xưa thích thú, giờ đây, chỉ còn là một kỉ niệm vang bóng, ít người biết tới. Thế nhưng ở gia đình cụ Tâm, hơn 70 năm qua nó vẫn liên tục được sản xuất để gợi nhắc người ta về những kí ức cũ đã qua.
Chỉ còn vài ngày nữa là đến Trung thu. Khắp ngõ phố Hà Nội giờ đây đã rực rỡ, tràn ngập không khí Tết Đoàn viên. Những món đồ chơi dành riêng cho dịp này được bày bán khắp nơi, người mua, kẻ bán tấp nập. Mỗi năm, nhiều loại đồ chơi mới với thiết kế khác lạ lại được tung ra. Nhiều món đồ cũ, trước kia rất được yêu thích nay dần vắng bóng, và thiên nga bông chính là một minh chứng.
Thời cuộc đổi thay, nhiều nghề nghiệp sinh ra rồi mất đi. Mọi thứ xoay vần không thể nói trước. Những người thức thời đã kịp bắt nhịp với xu thế nhưng đâu đó, vẫn còn số ít người nặng lòng hoài niệm, cố gắng bám trụ với nghề làm thiên nga bông xưa cũ, không hẳn chỉ để kiếm tiền mà còn vì muốn lưu giữ một kí ức đẹp, đã từng gắn bó với tuổi thơ của nhiều người.
Món đồ chơi thế kỷ trên gác 3 cheo leo ở phố cổ
Hơn 70 năm qua, cứ mỗi dịp Trung thu, gia đình bà Tâm (phố Hàng Lược, Hà Nội) lại tất bật với công việc làm thiên nga bông. Những chú thiên nga trắng muốt được làm hoàn toàn thủ công từ giấy, xốp và bông gòn.
Lẵng thiên nga bông - món đồ chơi dành cho những người giàu hoài niệm.
Ban đầu, người ta tạo hình thiên nga bằng giấy, sau đó khéo léo phủ bông sao cho thật mịn, đẹp. Rồi thân thiên nga được gắn thêm cánh cắt tỉa bằng xốp trắng. Chúng được đặt trong một chiếc lẵng, phía bên trong, bên ngoài đều được trang trí bằng những cánh hoa giấy đủ sắc màu rực rỡ. Đáy lẵng thiên nga được phủ bông xốp, tựa như một làn khói trắng mềm ảo, thần tiên. Nhìn lẵng thiên nga, người ta có cảm giác đang ngắm những chú thiên nga trong truyện cổ tích: sinh động, đẹp đẽ và hơi mơ màng.
Cách đây nhiều năm, Tết Trung thu giản dị hơn bây gờ rất nhiều. Kinh tế khó khăn, chưa mở cửa khiến những món đồ chơi dành cho trẻ em bao giờ cũng hạn hẹp. Bạn nhỏ nào được cha mẹ mua cho một chiếc đèn ông sao, đèn kéo quân hay một lẵng thiên nga bông là đủ vui mừng suốt nửa tháng trời.
Trung thu giờ đây, khắp phố phường người ta bày bán đủ loại đồ chơi nhưng tuyệt nhiên, không thấy bóng dáng thiên nga bông.
"Thời bấy giờ thiên nga bông được yêu thích lắm, nhất là các bé gái. Ai mà được mua tặng thiên nga bông thì thế nào cũng đặt lên bàn học hay treo trên góc cửa sổ, cẩn thận giữ gìn như một kỉ vật. Lẵng thiên nga bông đẹp lại bền chắc nên có thể giữ cả năm không hỏng".
Thiên nga bông đẹp nhưng kén người chơi. Vẻ ngoài yểu điệu của nó chỉ hợp với con gái. Nhưng vì không có sắc màu sặc sỡ nên ít thu hút với trẻ nhỏ. Đối tượng chơi thiên nga bông thường là những bé gái tầm 6-7 tuổi trở lên cho đến độ thiếu nữ. Có lẽ, cũng chỉ những cô gái Hà thành xưa, thanh lịch, dịu dàng và cẩn trọng mới thích chơi thiên nga bông. Đồ chơi phải nâng niu và phần nhiều, chỉ để ngắm nhìn cho thỏa con mắt.
Bà Tâm cặm cụi làm những việc vặt, phụ con hoàn thành những lẵng thiên nga bông.
Bà Tâm bảo, người Hà Nội có tính cầu kỳ, ưa sự tao nhã. Họ có những thú chơi rất lạ và độc đáo. Ví dụ ngày Tết thường thích ngồi gọt hoa thủy tiên hay khi Trung thu, thường lên tận Hàng Mã, mua cho con gái một lẵng thiên nga bông, con trai một chiếc mặt nạ hoặc các loại đèn kéo quân, đèn ông sao...
Vì sự thịnh hành trong quá khứ, trước đây, nhiều gia đình trên phố Hãng Mã cũng làm và bày bán những lẵng thiên nga trắng tinh khôi. Thế nhưng vì nhiều lý do, nghề này đã dần mai một từ rất lâu.
Toàn bộ những lẵng thiên nga - đồ chơi của thế kỷ cũ, giờ đây thu lại cả trên căn gác 3 của một khu tập thể cũ cheo leo ở Hàng Lược. Ở đó, có một nghệ nhân già, 70 năm qua vẫn kiên trì từng ngày làm thiên nga bông vì muốn níu kéo lại một món đồ chơi truyền thống và đẹp đẽ.
70 năm bám trụ với nghề không đủ nuôi sống mình một tháng
Tác phẩm thiên nga bông không đứng đơn lẻ. Bao giờ, những chú thiên nga trắng cũng nằm trong lẵng như một giỏ hoa. Toàn bộ sản phẩm cầu kỳ ấy được làm bằng tay, tỉ mẩn từng công đoạn. Trung bình, phải mất 2-3 ngày, một người thợ mới hoàn thành một giỏ thiên nga. Vậy mà giá bán của chúng cũng khá rẻ, chỉ 50.000 đồng. Sau khi trừ đi tiền nguyên vật liệu, công sức lao động mỗi ngày của thợ thủ công tính ra chẳng đáng là bao.
Nguyên liệu làm thiên nga bông được bày khắp căn hộ chật chội.
Ngoài bà Tâm, con dâu bà là người duy nhất yêu thích công việc này.
Thế mà suốt 70 năm qua, chẳng Trung thu nào, gia đình bà Tâm bỏ nghề làm thiên nga bông. Bà Tâm năm nay đã 88 tuổi, suốt đời bà cặm cụi làm thiên nga bông nhưng cũng suốt đời bà, chưa khi nào sống nổi nhờ nghề này. Bà làm thiên nga bông vì yêu thích, xem đó như thú vui và cũng để lưu giữ cho đời sau một món đồ chơi đẹp, đang dần chìm hẳn vào quên lãng.
"Chỉ đến Trung thu, tôi mới làm thiên nga bông. Chả kiếm được bao nhiêu tiền, thậm chí tháng 7 Âm lịch, dịp cao điểm giáp Tết Đoàn viên, số tiền làm thiên nga bông cũng không đủ để trang trải sinh hoạt phí trong tháng đó", bà Tâm kể.
Trước đây bà Tâm làm công nhân, chỉ đến dịp Trung thu mới làm thiên nga bông để thêm thắt chút tiền chi tiêu vặt vãnh trong gia đình. Giờ đây, bà Tâm đã già yếu, việc làm thiên nga bông đều do con dâu bà (năm nay gần 60 tuổi) đảm nhận.
Trong căn nhà chật chội của gia đình bà Tâm, khắp nơi ngổn ngang vật liệu làm thiên nga bông. Bà Tâm bảo, năm nay có một đơn vị đặt 100 lẵng thiên nga bông nên cả gia đình bà phải tất bật làm việc.
"Mấy năm nay đồ chơi truyền thống được nhiều người yêu thích trở lại nên công việc của gia đình tôi cũng bận rộn hơn. Tôi vẫn luôn hy vọng nghề làm thiên nga bông được lưu truyền mãi vì món đồ chơi này thực sự rất đẹp lại rẻ, bền và an toàn", bà Tâm nâng niu, ngắm nghía lẵng thiên nga bông vừa hoàn thành.
