Fake News: Chúng đầu độc não bộ của chúng ta như thế nào và đây là cách để tránh

Fake news - hay tin tức giả - thuật ngữ này không còn gì mới mẻ nữa, nhưng kỳ thực nó đang là một mối đe dọa ngày càng lớn đối với xã hội ngày nay. Một bản tin fake, nhẹ thì gây tranh cãi, nặng thì gây hoang mang, làm tổn hại danh dự cá nhân, thậm chí là cả một quốc gia.

Ở thời điểm hiện tại, mạng xã hội và truyền thông chính thống các nước đang hết sức nỗ lực để loại bỏ sự tồn tại tin fake, nhưng không có nhiều hiệu quả. Các bản tin giả thường nhắm vào cảm xúc nên có thể đạt độ lan tỏa rất nhanh trong thời gian ngắn, khiến bất kỳ ai cũng dễ dàng trở thành nạn nhân mà không hay.

Vậy chúng ta phải làm gì để tránh được các tin tức loại này? Theo Julian Matthews - chuyên gia thần kinh học nhận thức từ ĐH Monash (Úc), mọi thứ cần được nhìn ở góc độ tâm lý học. Chúng ta phải hiểu bằng cách nào tin tức giả có thể dễ dàng gây được sự chú ý, và từ đó tìm cách khiến bản thân miễn nhiễm với chúng. 

Fake news làm biến dạng trí nhớ

Theo Matthews, tin fake sở dĩ có thể lan tỏa được là nhờ một khái niệm gọi là "misattribution" (tạm dịch: phân phối sai). Có nghĩa là chúng ta tin tưởng vào một thông tin có trong ký ức, nhưng không thể nhớ được nguồn gốc tin ấy là ở đâu.

Phân phối sai chính là một trong những lý do khiến các chiến dịch quảng cáo trở nên hiệu quả hơn. Bạn nhìn thấy một sản phẩm ở ngoài và có cảm giác nó rất quen thuộc, nhưng thực ra bạn chỉ nhìn thấy nó trên biển quảng cáo mà thôi.

Một nghiên cứu tại Hoa Kỳ vào năm 2016 đã chứng minh điều này. Theo đó thì chỉ cần nhìn thấy tiêu đề của một bản tin - chưa cần biết đúng hay sai, lần thứ 2 nhìn thấy nó ở một nơi khác sẽ khiến niềm tin vào nội dung bên trong tăng lên rất nhiều.

Nói ngắn gọn hơn, việc liên tục chạm mặt các bản tin giả sẽ khiến bạn có cảm giác rằng chúng là thật. Dần dần, cả một cộng đồng sẽ cảm thấy tin tưởng vào bản tin ấy, thậm chí ngay cả khi không biết nguồn gốc thực sự của luồng thông tin là ở đâu.

Trí nhớ của con người là sự thiên vị nặng nề, và nó thích tin fake

Nhiều người vẫn luôn cho rằng ký ức của chúng ta được cất vào một khu vực nào đó trong não bộ, rồi khi cần sẽ được lấy ra. Nhưng thực ra không phải như vậy. Mỗi lần muốn nhớ lại, não sẽ hoạt động như khi hình thành một ký ức mới. Chính vì thế, độ chân thực của ký ức sẽ chịu ảnh hưởng bởi chính suy nghĩ và quan điểm của chúng ta. 

Việc ký ức chịu ảnh hưởng của suy nghĩ và quan điểm sẽ gây ảnh hưởng đến sự lan tỏa của các thông tin giả. Trên thực tế thì ai cũng cho rằng thông tin mình đang tin tưởng đến từ một nguồn chính thống và đáng tin cậy. 

Đây cũng chính là lý do vì sao thi thoảng chúng ta thấy có những trường hợp tranh cãi đến kịch liệt về một thông tin trong quá khứ, không bên nào nhận sai. Kỳ thực, mọi chuyện chỉ là do ký ức của họ khác nhau, còn con người lại có xu hướng đấu tranh cho những gì mình tin tưởng. 

Các bản tin giả đánh đúng vào tâm lý này để lan tỏa. Chúng được thiết kế để thu được sự chú ý, có thể định hình thái độ và hành vi của người đọc. Và đáng lo hơn, hiệu ứng này vẫn tồn tại ngay cả sau khi bị lật tẩy, bởi các tin đính chính thường không đem lại nhiều cảm xúc như cách tin fake đã làm. 

Cách để tránh tin tức giả

Thực chất thì với cách não bộ và ký ức hoạt động, thật khó để miễn nhiễm hoàn toàn với các tin tức giả. Tuy nhiên, bạn vẫn có thể tìm cách để giảm thiểu rủi ro "tin nhầm" vào một fake news.

Julian Matthews cho biết, trước mỗi luồng thông tin gặp phải, bạn cần phải tự hỏi một số điều trước khi tiến hành chia sẻ chúng:

Một số người dễ tin vào các bản tin fake, bởi họ có xu hướng dễ dãi trước các nhận định mang tính chất cá nhân. Nếu không muốn bản thân mình cũng như vậy, bạn cần phải học cách tư duy phản biện sao cho thành phản xạ. Nguồn thông tin ở đâu, có phù hợp với hiểu biết của bản thân, và nếu quá nghi ngờ thì nên hỏi những người đáng tin cậy.