Nếu có cách nào để người H’mong thoát khỏi số phận nghèo khó, lạc hậu nhiều đời đeo bám, thì nó sẽ không bắt đầu từ những thùng quà từ thiện từ miền xuôi chuyển lên, mà từ chính những người như Khang A Tủa. 

Hành trình đến với Đại học Fulbright của Khang A Tủa giống như một câu chuyện cổ tích của Mù Cang Chải - một câu chuyện không bắt đầu từ đồng lúa, mà bắt đầu từ cậu bé  H’Mong 5 lần 7 lượt bỏ học, có ông bố người Mông mù chữ và nghèo thê thiết, nhưng nhẫn nại tột cùng để đưa con đến Đại học Fulbright.

“Ruộng nhà em ít lắm. Một mùa thu hoạch chỉ được 20 bao thóc, mà nhà em có 6 anh em. Từ khi còn là một đứa trẻ chưa kịp lớn, em đã hiểu rằng nếu em không đi học, thì em sẽ giống như bố mẹ mình, ngày ngày đi làm ruộng, mà dù chăm chỉ cần mẫn thế nào cũng không có cách nào đủ ăn. Chẳng có tương lai nào ở đó cả…” - đó là một buổi chiều cuối năm , Tủa ngồi bên hiên ngôi nhà sàn cheo leo giữa lưng chừng núi, chậm rãi kể câu chuyện vì sao với Tủa, đi học là lựa chọn không thể khác.

Bố Tủa là một ông bố người Mông mù chữ, nói tiếng Kinh còn không thạo. Nhưng kể cả ngày hôm nay, khi Tủa đã là chàng sinh viên nổi tiếng của Đại học Fulbright, Tủa vẫn ngưỡng mộ và đầy tự hào khi nói về ông bố mù chữ ấy -  người đã dạy cho Tủa những bài học giá trị nhất về cuộc đời, mà bài học đầu tiên đó là không bao giờ được từ bỏ việc học.

Sau khi để con trai nghỉ học ở nhà 1 năm, mùa khai giảng năm sau, ông bố người Mông đích thân dẫn  con đến lớp, vừa đi vừa thì thầm, thủ thỉ: “Bố thích đi học lắm mà không được nên bố hứa sinh các con ra sẽ không bao giờ để các con thất học”.

Dù nhà quanh năm không đủ ăn; dù để trang trải cuộc sống, bố Tủa phải đi làm phu mỏ, phu khuân vác, nhưng để con trai mình không sợ đến trường, bố Tủa đã gác hết mọi chuyện mưu sinh để ngày ngày cùng con đi học, nhẫn nại ngồi học cùng con trai hết ngày này đến ngày khác, cho đến tận khi Tủa nói với bố rằng cậu đã bắt đầu thấy yêu trường học.

“Người Kinh các anh chị thấy ruộng bậc thang rất đẹp đúng không? Nhưng với những đứa trẻ vùng cao tụi em, đó là nỗi ám ảnh. Để đến trường, ngày ngày em phải đi qua những thửa ruộng bậc thang mà đường bờ be chỉ rộng hơn một gang tay người lớn. Những ngày mưa, bờ ruộng trơn, em ngã lăn lông lốc xuống những thửa ruộng phía dưới, đau điếng người, quần áo lấm lem bùn, vừa khóc vừa ôm cặp đến lớp. Em lại về ăn vạ bố. Lại đòi bỏ học”.

Bố Tủa không dỗ dành con trai, nhưng ông đi vào rừng nhiều buổi chiều, mỗi lần về mang theo một ôm to những cây mương già. Rồi mỗi ngày một tí, trên những thửa ruộng bậc thang mà Tủa phải đi qua để đến trường, ông cặm cụi, cần mẫn làm một cây cầu khỉ nhỏ xíu để Tủa và bạn bè có thể bám men theo đến trường mà không bị ngã khi trời mưa.

“Ruộng đất rồi sẽ  có thể sẽ không còn. Nhưng cái chữ thì không bao giờ mất. Con đừng bao giờ từ bỏ” - Ông luôn nói với con trai mình như thế.

Có lần, Tủa tâm sự với bố: “Nếu con đi học, thì bố mẹ chắc chỉ đủ sức nuôi mình con. Thế nghĩa là con đã chặn đứng tương lai của các em mình”.Vì nghe lời bố, Tủa đã kiên trì đi học mỗi ngày, kể cả khi bữa cơm của Tủa ở trường nội trú chỉ có cơm với rau rừng. Vì nghe bố, Tủa đã trở thành một trong những học sinh giỏi nhất của trường Phổ thông Dân tộc Nội trú Việt Bắc một thời - là thủ khoa của kì thi tốt nghiệp năm đó.

Nhưng Tủa luôn mang trong lòng mình một nỗi dằn vặt. Tủa luôn sợ nếu mình đi học đại học, thì có nghĩa là cậu sẽ chặn đứt con đường tương lai của các em mình. Mà Tủa thì không đành lòng khi cả gia đình 7 người phải hi sinh cho mình. Những ngày trước khi thi Đại học, bố bị tai nạn mất sức lao động, Tủa một lần nữa nghĩ đến việc bỏ học. Tủa về nhà, ngày ngày đi xuống con dốc nhỏ để đến ruộng lúa của gia đình. Tủa không ngại việc làm lụng vất vả, không ngại trở thành trụ cột gia đình, nhưng trong sâu thẳm, Tủa đau khổ khi mỗi ngày đi qua con đường ấy, vì cậu biết cậu không thuộc về đồng lúa. Bố Tủa lại một lần nữa động viên con trai: “Mình không thể thay thế cuộc đời này bằng cuộc đời khác. Bố mẹ sinh con ra không vì kỳ vọng con sẽ hi sinh cho gia đình”. Và Tủa lại khăn gói đi thi Đại học.

Ngày nhận được kết quả báo đỗ vào Đại học Bách Khoa, Tủa ngồi với bố suốt đêm. Hai người đàn ông trụ cột trong gia đình cùng nhau giải bài toán làm thế nào để Tủa có thể đi học.

Nhà Tủa có một vườn thảo quả tít sâu trong rừng, một ruộng lúa nhỏ không năm nào trồng đủ thóc cho một gia đình 9 miệng ăn. Nhà Tủa còn có 1 đàn gà 10 con.

Sau khi quyết với nhau như thế, bố Tủa rút ra 2 triệu đồng nhăn nheo, nhàu nhĩ, là toàn bộ số tiền mà ông đã tích cóp cả đời. Ông dặn dò con trai: “Đó là toàn bộ những gì bố có. Con cầm nó đi học, rồi sau này phải tự tìm cách lo cho mình”.

Và cậu bé người Mông xuống Hà Nội  với 2 triệu bố cho, nhập học ở trường Đại học Bách Khoa rồi tự lăn lộn mưu sinh theo mọi cách mà cậu có thể, kể cả việc đi mua từng thùng mì tôm về bán dạo trong ký túc xá

Dù trở thành sinh viên của trường Đại học Bách khoa là giấc mơ của Tủa, nhưng khi đã đạt được giấc mơ ấy, thì cậu lại nghi ngờ chính bản thân mình. Trên facebook cá nhân, Khang A Tủa có viết một note nhỏ như thế này: “Chọn trường để học cũng như chọn vợ, chọn chồng để lấy. Đã là chọn người chung đường với mình mãi thì phải chọn người phù hợp với mình nhất, chứ không phải chọn kẻ giàu, người sang hay chọn kẻ đẹp người xinh”.

Chọn trường cũng vậy, phải chọn trường có sứ mệnh phù hợp với sứ mệnh của mình, có môi trường sống và học tập phù hợp với tính cách của mình chứ đừng chọn trường vì cái danh, cái top…”.

Tủa thi vào trường Đại học Bách khoa Hà Nội chỉ vì chưa một người Mông Mù Cang Chải nào từng thi đỗ ngôi trường này. Mà cả đời Tủa cho đến lúc đó, Tủa chỉ nghĩ đến việc chọn những gì “top” nhất, chứ không phải là những gì mình thích nhất.

Sau hơn 1 năm học thì Tủa sớm nhận ra Đại học Bách Khoa Hà Nội dù vẫn luôn là một trường đại học hàng đầu, nhưng lại không hề phù hợp với Tủa. Tủa thích làm thầy giáo hơn là thích học Hoá; Tủa thích làm những công việc liên quan đến xã hội, đến cộng đồng hơn là ngồi từ ngày này qua ngày khác trong phòng thí nghiệm: “Nó giống như là em cưới một cô gái vừa đẹp, vừa giỏi, vừa giàu, nhưng lại không hề đồng điệu với em về tâm hồn vậy”.

Nên cuối cùng, sau hơn 2 năm học Bách Khoa, Tủa đã lựa chọn “ly hôn”, “kết thúc một cuộc tình tưởng như lãng mạn nhưng lại đầy rẫy những khổ đau”.

Ngày Tủa quyết định thông báo với bố về sự lựa chọn của mình, Tủa nói: “Con bỏ học ở đây vì con thấy ở đây không có cái mà con muốn học. Nhưng không có nghĩa là con sẽ bỏ học vĩnh viễn. Con sẽ học ở ngoài đời, ở những công việc xã hội mà con làm và một ngày nào đó chọn một ngôi trường mà con thích học”.

Bố của Tủa, một người bố đã có lời thề không để con cái của mình thất học, một người bố đã bằng mọi cách để thuyết phục con trai đến trường, sẵn sàng ngồi học cùng con trên lớp, sẵn sàng làm cầu khỉ cho con đi qua những thửa ruộng bậc thang, sẵn sàng làm những công việc có thể phải trả giá bằng tính mạng để nuôi con đi học…vậy mà  riêng lần này, ông nói: “Con hãy học theo cách con muốn, lựa chọn điều con nghĩ mình nên làm…”.

Sau câu nói của bố, “chàng trai Mông đầu tiên của Mù Cang Chải đỗ Bách Khoa” đã viết đơn xin nghỉ học.

Trong suốt hơn một năm sau khi nghỉ học, Khang A Tủa cùng những cô bạn, cậu bạn người Mông thành lập dự án “action for Hmong’s Development” – “ Hành động vì sự phát triển của người H’mong”. Tủa vừa tranh thủ đi làm thêm ở các nhà hàng, quán ăn để kiếm sống; vừa dành thời gian đi khắp các vùng núi cao của người Mông để đi sưu tầm lại các câu chuyện cổ tích của người Mông, mang về tập hợp lại nó trong một bộ sách bằng cả tiếng Mông và tiếng Kinh, rồi gửi đến các trường học vùng cao, hy vọng các thầy cô giáo vùng cao sẽ dùng chính những câu chuyện đó để dạy trẻ con người Mông; Tủa làm việc cho các tổ chức phi lợi nhuận như ISEE  trong những dự án mà cậu cảm thấy có thể giúp ích cho cộng đồng mình.

Một nhà tuyển trạch của Đại học Fulbright Việt Nam đã vô tình bắt gặp Tủa trong một dự án xã hội như thế và khuyến khích Tủa nộp đơn vào Đại học Fulbright Việt Nam.

“FUV không chỉ tìm kiếm những người giỏi nhất, xuất sắc nhất, mà còn chọn cả những viên ngọc thô – những người mà chúng tôi nhìn thấy ở họ tiềm năng và sự sẵn sàng thay đổi”. Đó là những gì Chủ tịch Đàm Bích Thuỷ nói với tôi khi tôi phỏng vấn bà.  Và ở FUV, có lẽ chẳng có gì thô mộc và hoang dã như Khang A Tủa.

Khi nộp đơn dự tuyển vào Fulbright, vốn Tiếng Anh của Tủa chỉ là thứ Tiếng Anh mà Tủa học mót được khi phục vụ các du khách Tây trong quán ăn.

“Để viết bài luận trong hồ sơ dự tuyển, em đã dùng google translate 100%”– Lời thú nhận thật thà của Tủa đã khiến tôi không thể không phá lên cười. Không phải lúc nào trong cuộc đời làm báo của mình, tôi cũng nhận được một câu trả lời nằm ngoài mọi trí tưởng tượng của tôi như thế.

Khi tham gia vòng phỏng vấn chính thức của  FUV cùng với rất nhiều thí sinh khác trong cả nước, Tủa có lẽ không có gì nhiều nhặn ngoài sự can đảm và lạc quan.

“Khi mà các thầy cô trong ban tuyển sinh phỏng vấn em bằng Tiếng Anh, em thậm chí không thể hiểu họ nói gì chứ đừng nói trả lời họ. Cuối cùng em trả lời phỏng vấn bằng Tiếng Việt. Các bạn thí sinh khác cùng tham gia phỏng vấn với em đã giúp em dịch sang Tiếng Anh. Em đến bây giờ vẫn mãi cảm động, vì có thêm em tức là có thêm một người cạnh tranh, có thêm một đối thủ. Các bạn ấy có thể lựa chọn không giúp em để cho mình thêm cơ hội, nhưng đã không làm thế. Nên kể cả khi ấy chưa biết mình trúng tuyển, em đã biết rằng em thích được học cùng với những người bạn như thế, ở một nơi ấm áp như thế”.

Hôm đó, các giáo sư trong hội đồng tuyển sinh hỏi:

Nếu được kiến tạo một môn học mới trong năm đồng kiến tạo, em sẽ đề xuất gì?

Tủa trả lời:

Một môn học về văn hoá bản địa.

Một cuộc tranh luận quyết liệt đã  nổ ra trong Hội đồng tuyển sinh về trường hợp của Tủa. Những người phản đối lo ngại về trình độ Tiếng Anh của Tủa; lo ngại về khoảng cách 5 tuổi sẽ khiến Tủa không thể hòa đồng được với bạn bè cùng khóa. Nhưng những người ủng hộ thì tin rằng Tủa là viên ngọc thô mà FUV có thể mài giũa.

Nên cuối cùng, Tủa được chọn. Trong hồ sơ trúng tuyển của Tủa, Hội đồng FUV có ghi rõ: “Tủa được chọn vì đã kể một câu chuyện thuyết phục và thể hiện được đích xác những phẩm chất mà Fulbright tìm kiếm ở các sinh viên đồng kiến tạo, đó là tinh thần ham học hỏi, tính tiên phong, hướng tới cộng đồng và nỗ lực bền bỉ”.

Cả một chương trình hỗ trợ đặc biệt về Tiếng Anh đã được FUV thực hiện với Tủa, để giúp Tủa có thể bắt nhịp được với bạn bè. 

Tủa không bao giờ than vãn, nhưng có những tháng, Tủa vẫn phải dành phần lớn khoản tiền học phí của mình để gửi về nhà giúp bố mẹ nuôi em. Cho đến tận bây giờ, bố mẹ Tủa vẫn không hề biết gì về Fulbright ngoài những lời kể của con trai. Họ vẫn sống trong ngôi nhà sàn nằm chênh vênh giữa lưng chừng núi, vẫn ngày ngày lo sao kiếm đủ thóc để nuôi cả gia đình.

Nhưng giữa buổi tối mùa đông Mù Căng Chải, ngồi bên bếp lửa của căn nhà chỉ có duy nhất một bóng đèn leo lét, bố Tủa vẫn rạng ngời khi kể về những gì mà con trai mình đã vượt qua để đạt được. Một người như Tủa  có thể không đủ để thay đổi số phận của cả dân tộc Mông, nhưng đủ để thay đổi số phận gia đình mình. Tủa nói: “Em sẽ cố gắng bắt đầu từ việc nhỏ đó. Rồi các em em sẽ có gia đình của chúng. Và chúng sẽ tìm cách thay đổi gia đình chúng. Bạn bè em cũng có nhiều người mang trong mình giấc mơ đó. Nên em hy vọng rồi một ngày, số phận của dân tộc em sẽ khác.

Đó là lý do Tủa và các bạn bè mình lập những dự án hành động vì sự phát triển và tương lai của người Mông. Ví dụ như mùa hè vừa rồi, Tủa ở Hà Nội, vừa chạy xe ôm, vừa thực hiện dự án Vườn Mơ để đưa 22 trẻ em người Mông ở vùng cao Tây Bắc xuống Hà Nội, dạy cho chúng những bài học, những kỹ năng đầu tiên về việc sinh tồn giữa thành phố.

Cũng mùa hè vừa rồi, Tủa lập dự án “Ná Nả, Mẹ ơi, mẹ ơi”, để các bà mẹ người Mông có thể bán những sản phẩm do chính họ làm ra với người miền xuôi và cả người nước ngoài.

“Người Mông không thích buôn bán, vì tin rằng việc đó làm mình xấu đi” - Tủa nói - “nhưng em hy vọng Ná Nả của chúng em sẽ học được cách bán những sản phẩm mình làm ra với đúng giá trị của nó. Và quan trọng hơn thế, Ná Nả sẽ được mở mang đầu óc, giao lưu với thế giới bên ngoài sau cả một đời chỉ loanh quanh với đồng lúa và góc nhà”.

Tủa gánh trên mình tương lai và kỳ vọng của nhiều người. Nên đôi khi, nó vô tình trở thành gánh nặng. Ở Fulbright, Tủa nổi tiếng vì là “chàng trai Mông đầu tiên ở Fulbright”.  Nhưng chúng tôi không có ý định viết về Tủa như một người hùng. Vì sự thực là chặng đường của Tủa một năm qua ở Fulbright Việt Nam không hề dễ dàng.

Kể cả đã trải qua một khóa học Tiếng Anh hàn lâm do FUV tài trợ suốt mùa hè, thì Tủa vẫn bước vào năm học đồng kiến tạo (100% chương trình được xây dựng và giảng dạy bằng Tiếng Anh) với rất nhiều khó khăn.

Những ngày lên lớp mà không thể hiểu 1/5 những gì thầy cô nói, là việc Tủa đã trải qua.Phải tốn gấp 3 thời gian so với bạn bè để làm bài tập về nhà, là việc Tủa đã trải qua.

Bị một quỹ giáo dục cắt học bổng vì thành tích học tập không như kỳ vọng, cũng là nỗi ngượng chín mặt mà chàng trai người Mông luôn khao khát lọt “Top” phải đối mặt.

Tủa kể:“Vì chẳng có trải nghiệm nào trong đó là dễ dàng, nên có lần em đã tâm sự với một giáo sư về nỗi mặc cảm thua kém lớn dần lên mỗi ngày trong lòng em. Vị giáo sư ấy nói với em như này: Đừng quan tâm cậu hơn ai hay thua kém ai. Cậu chỉ cần tự hỏi cậu ngày hôm nay có tốt hơn chính cậu ngày hôm qua hay không là đủ”.

Đó là câu nói giúp Tủa trút đi được tất cả những gánh nặng trong lòng, để sẵn sàng tham gia vào các buổi học mà không hề e sợ; sẵn sàng hỏi những từ mình không biết; sẵn sàng đưa ra một ý kiến nào đó mà không sợ bị bạn bè cười.

“Bài biện luận đầu tiên của em bị giáo sư môn Biện luận gạch đỏ chi chít, chữa từng câu, từng từ. Nhưng bây giờ thì những gạch bút đỏ đã ít dần đi mỗi ngày. Ngày xưa em luôn phải gồng mình lên để sống. Bây giờ em sẽ cười lúc em vui và khóc khi em cảm thấy buồn. Em đang học cách để là chính mình nhưng ngày hôm nay tốt hơn ngày hôm qua”.

Ngày 25/3/2019, Tủa nhận được một tấm card visit mà  Đại học Fulbright làm cho Tủa. Trên tấm card có ghi “Khang A Tủa/ Co -design year student/ Sinh viên đồng kiến tạo”. Tình cờ thay, 3 năm trước, cũng vào đúng ngày 25/3, Tủa rời khỏi Đại học Bách Khoa Hà Nội.

Tủa giữ gìn tấm card visit đó rất nâng niu, vì với Tủa đó là những tháng ngày mông lung nhất của tuổi 20. Nhưng hôm nay, khi đang trải qua năm học chính thức đầu tiên sau năm đồng kiến tạo, Tủa nói, sau khi ly hôn với “cô nàng xinh đẹp” Bách Khoa, Tủa hài lòng và hạnh phúc với sự kết đôi của mình với “cô gái” FUV.

Ở FUV, Tủa rất nổi bật khi đứng giữa các bạn đồng môn với chỏm tóc đuôi gà đặc trưng của người Mông và bộ quần áo dân tộc do chính mẹ Tủa kiên nhẫn từng mũi khâu cả năm trời.

“Em không muốn quên mình là ai, mình từ đâu tới” – Tủa giải thích.

Năm Tủa học lớp 10, vì là học sinh giỏi, Tủa được xuống trường nội trú Việt Bắc ở Thái Nguyên học. Ở trường, Tủa mặc quần áo như người Kinh và đã quên rất nhiều từ tiếng Mông. Một ngày, trên tay Tủa xuất hiện một cái nốt ruồi nho nhỏ. Không biết từ “nốt ruồi” trong tiếng Mông có nghĩa là gì, Tủa về nhà hỏi mẹ. Nhưng mẹ Tủa – một người đàn bà Mông không nói được một từ tiếng Kinh đã không thể nào hiểu được câu hỏi của con mình -  một đứa con người Mông nhưng lại đang quên dần tiếng Mông.

“Em đang mất đi sự kết nối thiêng liêng với người em yêu thương, gần gũi nhất”– Tủa sợ hãi nhận ra điều đó.

Sau ngày hôm đó, Tủa quay lại trường, nhờ những người giỏi tiếng Mông nhất dạy nói và viết tiếng Mông. Rồi Tủa mặc quần áo Mông đi học, cho đến tận bây giờ, để không quên cội nguồn của mình.

Tủa mang trong lòng mình rất nhiều nỗi ưu tư về dân tộc Mông của mình, về gia đình mình, về giáo dục, về tương lai và số phận của người Mông. Và có lẽ đó là lý do Tủa là một trong 54 sinh viên đầu tiên được FUV lựa chọn để cùng “đồng kiến tạo” lên lịch sử và tương lai của ngôi trường này.

Tủa nói: “Em không thích cách người Kinh lên vùng cao làm từ thiện. Vì sau khi nhận quần áo, nhận lương thực, nhận tiền… người vùng cao ngày càng ỷ lại vào sự giúp đỡ. 100 năm trước, người Mông nổi tiếng với khả năng tự cung tự cấp. Giờ dân tộc em phụ thuộc vào sự cứu trợ từ phân bón đến giống lúa… mà vẫn không đủ ăn.

Em nghĩ vùng cao không cần xây thêm trường nữa. Vì trường học ở vùng cao có lẽ đã tương đối đủ rồi. Chúng ta cần “xây” người dạy, và “xây” cách dạy nhiều hơn. Em không hiểu những thầy cô giáo không biết tiếng Mông, không hiểu văn hóa Mông, không yêu trẻ con người Mông sẽ dạy trẻ con thế nào ở những vùng như quê em?

Em cũng không hiểu tại sao một đứa trẻ người Mông không biết một từ tiếng Kinh mà ngày đầu tiên đến trường lại phải học chuyện cổ tích người Kinh, bằng chữ viết của người Kinh. Rất nhiều đứa trẻ người Mông đã không vượt qua được những trở ngại đó, và từ đời này qua đời khác sống mãi trong nghèo đói và thất học.

Nên khi cùng “đồng kiến tạo” xây dựng chương trình học cho FUV, em mong mình tích luỹ được kiến thức để một ngày nào đó, em có thể góp sức vào việc kiến tạo nên một chương trình học phù hợp hơn cho người Mông”.

Tên của Tủa trong tiếng Mông có nghĩa là “sự thay đổi tạo ra những bước ngoặt”. Thật tình cờ, vì cuộc đời Tủa dường như luôn đối diện với những sự thay đổi và những bước ngoặt.

Ngày hôm nay, ở FUV, Tủa vẫn đang ngồi đối diện với bài toán làm thế nào để sống sót qua 4 năm Đại học ở FUV, khi mà Tủa phải tính toán tiêu số tiền học bổng vốn chỉ vừa đủ cho bản thân mình để giúp bố mẹ nuôi 6 người em khác đang đi học. Khi mà các bạn khác ăn một cái đùi gà trong một bữa cơm, thì Tủa chia cái đùi gà thành 3 bữa.

Tôi không biết Tủa sẽ làm được gì sau 4 năm nữa, khi rời khỏi FUV lúc Tủa 30 tuổi. Nhưng tôi ghi lại câu chuyện này, vì thấy nó thật đẹp; và thành tâm mong giấc mơ của chàng trai Mông ở FUV sẽ đạt thành!