“Ý” trong Hai Phượng: Thú vị về sự khác biệt trong văn hóa xưng hô của người Việt

Văn hóa giao tiếp của người miền Tây Nam Bộ

Xem Hai Phượng, khán giả sẽ nhận ra bé Mai (Mai Cát Vy) không gọi Hai Phượng (Ngô Thanh Vân) là mẹ, thay vào đó là một đại từ xưng hô khá lạ với một số người: "Ý". Cách gọi này mang đến một ý nghĩa thú vị về văn hóa xưng hô của người Việt miền Tây Nam Bộ mà bộ phim muốn gửi gắm đến lớp khán giả trẻ ngày nay.

Nếu ở Bắc Bộ, nền văn hóa nông nghiệp lúa nước lâu đời đã khiến mọi người nơi đây chú trọng đến việc sử dụng các đại từ xưng hô sao cho khéo léo, văn nhã, vận dụng tối đa lối xưng khiêm hô tôn. Còn ở Tây Nam Bộ, cách xưng hô chú trọng vào tình nghĩa mối quan hệ hơn (nhất là mối quan hệ theo huyết thống), ít mang tính khách sáo, xã giao.

Cụ thể, cách sử dụng đại từ xưng hô ngôi thứ hai như chế (chị [gái]), hia (anh [trai]), tía (cha), ní (bạn), ý (dì), tài có (anh) và cặp đại từ xưng hô ngôi số một và số hai là qua (tôi, ta đối với trường hợp là trưởng bối) – bậu (mình, em, nàng)… Về nguồn gốc, các từ này có khởi nguồn từ khẩu ngữ bản địa người Việt gốc, pha lẫn với tiếng Hoa (đặc biệt nhánh Hoa Tiều) và tiếng Campuchia. Chính những giao thoa đó tạo thành sự phong phú trong văn hoá và cách ứng xử, xưng hô của bà con vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Về khu vực, các từ chế, hia, tía, ní, ý, tài có chỉ phổ biến ở các tỉnh miền Tây như Sóc Trăng và Bạc Liêu, thì cặp đại từ xưng hô qua – bậu được sử dụng khá phổ biến ở Đông Nam Bộ và một ít ở Trung Bộ.

Theo dòng thời gian, một số từ như tía, qua, chế... hiện nay vẫn dùng, đặc biệt là từ tía đã trở thành một đại từ thay thế cho tuyệt đại đa số các trường hợp gọi cha hay bố, ba ở miền Tây Nam Bộ trong thế kỷ XX và vẫn còn được sử dụng phổ biến ở một số tỉnh.

Theo như cách gọi của người miền Tây trước đây, ‘‘ý" là cách xưng hô để gọi dì (tức là chị gái hoặc em gái của mẹ). Thế nhưng trong phim, Mai lại gọi Hai Phượng là "ý". Lý giải về chuyện này, theo một số điển tích xưa, trẻ em khi sinh ra khó nuôi hoặc những đứa trẻ được sinh ra ‘‘không theo lẽ thường’’(ví dụ ‘‘chửa hoang’’ với hoàn cảnh của bé Mai trong Hai Phượng), thì người mẹ sẽ tưởng tượng đứa trẻ đó không phải là con mình, sẽ không gọi mình là ‘‘mẹ’’ mà sẽ gọi bằng "ý". Sở dĩ có hình thức này là do người miền Tây quan niệm, chỉ khi như vậy thì con mới trưởng thành khỏe mạnh, may mắn, dễ nuôi hơn.

Dù chỉ là một chi tiết khá nhỏ trong kịch bản, nhưng khán giả có thể nhận ra sự đầu tư và chăm chút kỹ càng của đạo diễn Lê Văn Kiệt và Ngô Thanh Vân. Qua đó, thể hiện sự chân chất của Hai Phượng trong cách yêu con. Tuy là người đàn bà thô kệch, sống bằng nghề đòi nợ mướn nhưng cô vẫn mang trong mình sự nồng ấm của một người mẹ.

Bối cảnh phim đậm chất Việt Nam

Một trong những điểm khiến phim nhận được nhiều lời đánh giá tích cực từ giới phê bình và cộng đồng điện ảnh chính là bối cảnh thuần Việt xuất hiện trong Hai Phượng.

Để có thể tái hiện chân thực các cảnh quay, đạo diễn Lê Văn Kiệt và ê kíp đã rất trau chuốt trong từng góc dựng. Đơn cử, phân cảnh sinh hoạt của hai mẹ con, trong lúc chờ cơm chín, Hai Phượng ra ngồi hút thuốc trước cửa nhà. Đó là một căn nhà nổi trên sông. Đây quả thực một góc quay đẹp và đầy xúc động, không chỉ tái hiện trọn vẹn cảnh sinh hoạt lúc xế chiều của miền quê Nam Bộ mà còn cho thấy thấy những trăn trở và khắc khoải của Hai Phượng khi phải vừa làm cha, vừa làm mẹ.

Võ thuật cổ truyền Việt Nam Vovinam đầy táo bạo và quyết liệt

Vovinam là chất liệu võ thuật chính được sử dụng trong phim. Vovinam nổi bật trong Hai Phượng với các thế đánh cận chiến, khoá gỡ (thế nắm áo, nắm tay, siết cổ, ôm ngang…), song song với những kỹ thuật gạt đòn, phản đòn khi bị đâm chém, tấn công bằng vũ khí. 100 phút xem phim khán giả được mãn nhãn bởi các pha giao đấu chân thực. Đây là thành quả kết hợp giữa 3 yếu tố: thế võ, ánh sáng và âm thanh.

Bản chất của Vovinam là sự thực dụng và khả năng liên hoàn cước trong ra đòn. Khi đối phương nhận đòn dễ bị gục tại chỗ, điều này thể hiện rõ nhất ở phân đoạn đầu tiên Hai Phượng tay đôi với Thanh Sói. Chỉ chưa đầy 30 thời gian điện thoại reo, Hai Phượng đã ngã sóng soài trên sàn sau màn liên hoàn đấm của đối thủ. Đây chính là cảnh đầu tiên mở màn cho những đoạn song đấu kịch tính sau này. Có thể thấy, tính liên hoàn trong Vovinam đã được đạo diễn hành động Hollywood Kefi Abrikh Samuel khai thác triệt để. Điều này không chỉ tăng tính dồn dập cho trận chiến mà còn phô diễn gần như hoàn hảo sức mạnh cận chiến của võ Vovinam.

Âm thanh trong phim cũng góp phần không nhỏ vào thành công của các cảnh hành động. Âm thanh trong điện ảnh thường được dùng với hai mục đích: dự đoán phân cảnh tiếp theo (thường gặp trong thể loại phim kinh dị) và tăng độ gây cấn hoặc cảm xúc cho phân cảnh đang tiếp diễn (thường gặp trong thể loại hành động, phim tình cảm). Với Hai Phượng, âm thanh trong phân cảnh đang đánh nhau được khai thác dữ dội và chân thực, ảnh và thanh hoà làm một. Không ít khán giả khi xem màn đấu của Hai Phượng trên toa tàu đã phải ghì chặt ghế vì sống động đến mức nghĩ cảnh đánh đang diễn ra ngay cạnh mình.

Một nét độc đáo khác mà đạo diễn Lê Văn Kiệt đã sử dụng để phô diễn võ Vovinam đó chính là nghệ thuật đánh sáng. Các cảnh quay của phim được đánh sáng khá kỹ trong phân đoạn giao đấu. Đặc biệt, pha cận chiến khoá gỡ, phản đòn và đỡ đòn liên hoàn, việc đánh sáng giúp khán giả nhìn rõ động tác võ nhưng vẫn mang đến những mảng sáng tối phù hợp cho góc quay để khắc hoạ các hàm ý nghệ thuật khác (ví dụ như biểu cảm nhân vật).

Văn hoá Việt, từ cách xưng hô, bối cảnh, đến phân khúc hành động đều thể hiện chân thật và sáng tạo qua lăng kính của Lê Văn Kiệt và năng lực diễn xuất chuyên nghiệp của Ngô Thanh Vân. Trước bối cảnh phim thị trường đang ngày càng phổ biến, điện ảnh Việt cần những tác phẩm như Hai Phượng để đưa điện ảnh nước nhà hoà cùng văn hoá, vươn mình ra thế giới.

Phim đã chính thức công chiếu tại rạp trên toàn quốc từ ngày 22/2. Ngày 1/3 phim sẽ khởi chiếu tại Bắc Mỹ, đánh dấu cột mốc phim Việt đầu tiên ra mắt song song tại cả hai thị trường.