Nhắc đến phim hoạt hình, chúng ta có Disney, có Dreamworks - đứa trẻ con nào đã từng lớn lên mà không sợ chết khiếp với hình ảnh mụ phù thuỷ nhúng quả táo vào nồi nước độc! Rồi lớn lên lại tiếp tục mê mệt Zootopia, Kungfu Panda hay Big Hero 6. Những bộ phim hoạt hình đầy màu sắc, bất ngờ với cốt truyện đúng chuẩn Hollywood, hấp dẫn từ đầu phim cho đến tận những giây cuối cùng.

Thế nhưng nhắc đến phim hoạt hình, làm sao có thể bỏ quên Ghibli, một xưởng phim hoạt họa đặc biệt ở Nhật. Họ mang đến những thước phim khiêm nhường nhất nhưng cũng đẹp đẽ nhất, giản dị nhất mà cũng nhân văn và đầy tình cảm nhất. Ghibli không phải là một cái tên phổ biến với người trẻ Việt Nam, nhưng tôi tin rằng đã rất nhiều người trong chúng ta xem phim của họ, và yêu mến những thước phim ấy với một cảm xúc chân thành.

Từ lâu, Ghibli đã trở thành một biểu tượng của quan điểm, phong cách nghệ thuật và định hướng điện ảnh khó nhầm lẫn của người Nhật. Trải qua 32 năm thành lập với hơn 70 tác phẩm lớn nhỏ, Ghibli sở hữu một danh sách hàng loạt đặc trưng đã đi vào lòng người hâm mộ. Dù bạn không phải là một tín đồ của anime, chỉ cần xem một đoạn trích rất ngắn, bạn vẫn có thể nhận ra đâu là phim của Ghibli và đâu là sản phẩm đến từ những studio khác. Giữa hàng trăm đại diện sản xuất phim hoạt hình của người Nhật nói riêng và thế giới nói chung, rốt cuộc thì Ghibli đặc biệt đến nhường nào?

Những bộ phim hoạt hình không chỉ
dành cho trẻ con, mà để nuôi dưỡng
cảm xúc cho nhiều thế hệ

Tôi vẫn còn nhớ lần đầu tiên xem một bộ phim của Ghibli, đó là “Mộ đom đóm". Bộ phim u buồn tuyệt đẹp với phân cảnh cuối khi hai anh em Seita và Setsuko vui đùa giữa một vườn đom đóm, dù rằng họ chỉ còn là hai linh hồn thơ ngây của hai đứa trẻ mồ côi đã qua đời vì đói ăn giữa chiến tranh. Bất cứ ai đã từng xem qua “Mộ đom đóm" đều không thể kìm được nước mắt. Nhiều người gọi đó là một trong những bộ phim hoạt hình xúc động nhất mọi thời đại. Tôi thì đơn giản hơn, không dám xem lại “Mộ đom đóm" lần 2.

Nếu bạn tìm kiếm những bộ phim với kịch bản phức tạp, nhiều kịch tính thì hẳn Ghibli không dành cho bạn. Phim từ Ghibli thường khá nhẹ nhàng, vui vẻ và đôi khi chỉ là một câu chuyện đơn giản như khi cuộc gặp gỡ đem đến tình cảm đầu đời cho Shizuku trong Lời Thì Thầm Của Trái Tim, hay câu chuyện Mei và Satsuki chuyển về ngôi nhà mới rồi từ đó gặp Totoro và những người bạn. Cả một bộ phim đôi khi chỉ có những tiếng cười đùa, hoặc kịch tính đẩy lên nhẹ nhàng với những mẩu chuyện đời thường và tình cảm trong sáng giữa các nhân vật.

Có thể nói rằng, người ta xem phim Ghibli không phải để giải trí đơn thuần, cũng không hẳn để nghiền ngẫm nghệ thuật - người ta xem phim Ghibli để nuôi dưỡng những xúc cảm rất trong sáng, thiện nhân trong trái tim, và cũng là để nhìn cuộc sống với con mắt bao dung và đa chiều.

株
式
会
社

ス
タ
ジ
オ
ジ
ブ
リ

Các tác phẩm của Ghibli có niềm tin mãnh liệt rằng mọi tranh chấp đều có thể hoà giải. Dù cho mâu thuẫn được thể hiện có gay gắt đến đâu, tất cả chỉ để chứng minh rằng sự hung hãn của con người thật sự vô nghĩa. Trong Nausicaa, chuyện kể rằng khi nhóm người Tolmekian ít ỏi còn sót lại trên trái đất quyết định bảo tồn giống loài của mình bằng việc tiêu huỷ Rừng Chết, họ sẵn sàng gây chiến với hàng ngàn con ong độc Ohms đang trú ngụ trong đó. Chủ nghĩa hoà bình của phim được đẩy lên đến kịch điểm khi cô gái Nausicaa với quyết tâm bảo vệ loài sinh vật này đã thành công chấm dứt xung đột bằng những lời gây rúng động tâm can.

Nữ giới trong phim của Ghibli cũng không đi theo motive những cô nàng yếu đuối, yểu điệu. Dù họ là công chúa hay là chiến binh, dù họ trẻ người hay tuổi đã xế chiều, các nhân vật nữ trong phim của Ghibli đều mang tính cách quyết liệt và thậm chí có phần hơi dạn dĩ. Bạn dễ dàng nhận ra sự thật này thông qua hình ảnh công chúa vương quốc gió Nausicaa hay San trong Princess Mononoke (Công Chúa Sói). Ngay cả hình ảnh công chúa Kaguya - nàng tiên ống tre - cũng là một cô gái trẻ với đầy khát vọng được sống tự chủ, vượt qua mọi giới hạn và giáo điều áp đặt lên số phận của mình.

Một đặc điểm nữa khiến những bộ phim của Ghibli luôn có một sức sống mãnh liệt trong tim bất cứ ai đã từng xem qua, chính là bởi nguồn năng lượng lạc quan và tươi sáng toát ra trong từng câu chuyện hay thước phim. Dù là một kết thúc đượm buồn hay có hậu, những bộ phim của Ghibli luôn mở ra một thế giới mới, gieo vào trái tim chúng ta những cảm xúc rất đẹp đẽ, đôi khi chỉ vì thán phục trước một thế giới vui tươi, phi thường mà họ đã tạo ra như Spirited Away, hoặc đôi khi là chiêm nghiệm về sự trầm luân của con người như cảnh đoàn người nhà trời đưa công chúa Kaguya về cung trăng trong tiếng nhạc réo rắt.

Không chỉ là một hãng phim,
mà còn là một phong cách
với những dấu ấn riêng

Khác với phim hoạt hình hiện đại, phim của Ghibli bao giờ cũng có những dấu ấn rất riêng ở hình thức khiến người xem có thể nhận ra ngay từ những giây đầu tiên.
Một trong những lợi thế của phim từ xưởng Ghibli chính là sự tham gia của Hayao Miyazaki vào các công đoạn vẽ. Nhờ đó, những hình ảnh trong phim trở nên tráng lệ đến mức người ta cho rằng nó được vẽ tay 100%. Công sức mà các hoạ sĩ dành cho tác phẩm của mình thật sự đáng khen khi thể hiện được khía cạnh trực quan và thấm đẫm nghệ thuật từ khái niệm cho đến cách ứng dụng nét vẽ.

Một trong những yếu tố luôn được đặt lên hàng đầu trong phim của Ghibli - đó là thiên nhiên. Môi trường tự nhiên luôn là bối cảnh trung tâm trong tác phẩm của Hayao Miyazaki. Thi thoảng - đó là những cuộc chiến gay gắt giữa người và vạn vật, nhưng đôi khi trong phim của ông, thiên nhiên và con người chung sống rất thuận hoà. Đây chính là cách mà ông vỗ về và giáo dục ý thức bảo tồn tự nhiên của khán giả. Tôi đã khóc khi lặng người nhìn thấy vị thần rừng ngã xuống trong cuộc chiến cuối cùng của Mononoke. Hay choáng ngợp khi ngắm nhìn khu rừng tĩnh lặng tuyệt đẹp mà Mei khám phá được khi đuổi theo những chú Chibi Totoro. Phim Ghibli luôn có cách của riêng mình để chúng ta hoặc quỳ rạp choáng ngợp trước thiên nhiên kỳ vĩ, hoặc thích thú trước những vẻ đẹp thân thuộc của cảnh vật xung quanh.

Một đặc điểm khác của rất nhiều phim Ghibli, đó là họ sử dụng rất khéo léo nguyên liệu từ những giai thoại Á Âu có tuổi đời hàng trăm năm hoặc đã trở nên thân thuộc với một cộng đồng khán giả địa phương.

Ngay chính Hayao Miyazaki cũng từng chia sẻ: "Cốt truyện của tôi thường không trọn vẹn và hoàn chỉnh ở giai đoạn chuẩn bị. Thời gian vốn không cho phép. Vậy nên tôi phát triển mạch truyện khi đã bước vào công đoạn dựng kịch bản phân cảnh. Phần kịch bản này vẫn tiếp tục được sáng tác trong quá trình sản xuất." Thế nên dù mang dáng vẻ của những câu chuyện cổ tích, kịch bản của Miyazaki nói riêng hay Ghibli nói chung thường chứa đựng nhiều vấn đề phức tạp và ý nghĩa hơn.

Hãy nhớ đến Nàng Tiên Trong Ống Tre - một truyện cổ tích rất nổi tiếng của Nhật Bản đã biến hoá thế nào dưới bàn tay của Isao Takahata - một huyền thoại khác của Ghibli bên cạnh Miyazaki.

Từ một cốt truyện trẻ em đơn thuần, Nàng Tiên Trong Ống Tre trở thành câu chuyện về ước vọng của người con gái giữa xã hội đặt nặng những luật lệ, giáo điều và thậm chí là khát khao của những đứa con sinh ra trong một gia đình mà sự áp đặt của cha mẹ kìm kẹp niềm hạnh phúc của chúng. Trên hết, đó là một bản hoà ca tuyệt đẹp về thiên nhiên và tình cảm gia đình, tình yêu giữa con người và con người, kết hợp với những triết lý nhà Phật. Một cốt truyện đơn giản, đưa vào một kịch bản cũng tưởng như đơn giản, nhưng để lại những trăn trở và cảm xúc đầy tình người sau khi bộ phim kết thúc.

Huyền thoại sống
của nước Nhật

Ghibli là một xưởng phim, sản phẩm của nó cần một kịch bản đủ chất lượng để tồn tại. Các cốt truyện của Ghibli không chỉ mới lạ bởi sự tìm tòi và pha trộn nhiều giai thoại Âu Á, người ta còn tìm thấy ở đó một lối đi thẳng tắp cho mọi dòng suy tưởng.

Tên gọi của xưởng phim – Ghibli Studio do chính "linh hồn Ghibli" Hayao Miyazaki đặt cho. Ông chọn cụm từ này dựa trên tên gọi của chiếc phi cơ Caproni Ca.309 Ghibli do người Ý chế tạo, xuất hiện trong khoảng 10 năm của thời kỳ chiến tranh thế giới thứ hai. Trong tiếng Ý, "Ghibli" tiếp tục là một từ vay mượn có nguồn gốc Ả Rập, nhằm chỉ ngọn gió sirocco – hay gió Địa Trung Hải. Dù sau này tên gọi của Ghibli Studio được lý giải như là "thổi luồng gió mới vào nền công nghiệp anime Nhật Bản".

Ghibli cũng vậy, trong thời kỳ anime Nhật thịnh vượng hay bão hòa, người ta vẫn xem phim của Ghibli là một nguồn cảm hứng đậm chất nghệ thuật với những tiểu tiết có chất lượng khắt khe. Sản phẩm của Ghibli lưu giữ trong mắt người xem sự hoàn mỹ tổng thể từ những chi tiết hoàn hảo và độc nhất, gieo vào lòng người những giá trị nhân văn được thể hiện dưới nhiều lớp lang về nghĩa.

Đâu phải tự dưng mà đến bây giờ, sau hơn 16 năm ra đời, Spirited Away của Ghibli vẫn được các chuyên gia phân tích, mổ xẻ những tầng ý nghĩa và hình ảnh ẩn dụ phức tạp nép mình trong một phim anime có thời lượng 125 phút.

Xem phim Ghibli, người ta không lo sẽ bị chi phối bởi những ý định cài cắm thương mại tầm thường. Người xem phim cũng không còn phải câu nệ về tuổi tác, giới tính và quốc tịch. Thành công của My Neighbor Totoro và Princess Mononoke đã giúp mở đường, thu hút sự chú ý từ phía khán giả quốc tế để Spirited Away bứt phá về nhất trong giải Oscar năm 2001. Mặc dù những phim này đều lấy bối cảnh và các tình huống gần gũi với người châu Á hơn, nhưng quãng đường 15 năm trước đó cùng hàng chục tác phẩm khác của Ghibli đã tiếp cận được với nhu cầu xem phim từ những châu lục khác.

Chính sách "không biên tập" (no cuts) của Ghibli lại là một câu chuyện lý thú thể hiện quan điểm thỏa thuận quảng bá chứ không thỏa hiệp bão hòa. Để phát hành ở thị trường thế giới, Ghibli cần bắt tay với những nhà phân phối hùng mạnh đến từ phương Tây. Thế nhưng mấy ai biết được, đằng sau những phiên bản địa phương hóa thành công chính là quá trình thương lượng gay go của xưởng phim Nhật Bản.

Từng có một giai thoại như thế này: Năm 1997, công ty Miramax lúc này đã bị Disney thâu tóm, trở thành một đơn vị phát hành phim Princess Mononoke. Người đứng đầu Miramax trong thời điểm ấy là Harvey Weinstein cũng là một nhà sản xuất quyền lực trong giới điện ảnh phương Tây - người đang dính bê bối rúng động Hollywood vì sử dụng quyền lực để lạm dụng các nữ diễn viên và nhân viên của mình. Chính Weistein là người yêu cầu chỉnh sửa, biên tập lại Princess Mononoke để phim trông có vẻ "thị trường" và "có tính thương mại hơn". Sau đó ông nhận được bưu phẩm gửi từ một nhà sản xuất của Ghibli ở tận nước Nhật, trong bưu kiện chỉ có một thanh kiếm Nhật với thông điệp "Không cắt".

Đến nay người ta vẫn chưa xác nhận được câu chuyện này có thật hay không, nhưng ít lâu sau đó công chúa sói xuất hiện ở đất Mỹ gần như "nguyên đai nguyên kiện" và Miyazaki chia sẻ với tờ The Guardian rằng "Tôi đã khiến Weinstein quy phục".

Bàn về Ghibli mà không nhắc đến Hayao Miyazaki thì quả là một sự thiếu sót. Ông không chỉ là "phần hồn của Ghibli", một đạo diễn đại tài mà còn là một nhân tố có một không hai của thời đại. Ghibli và những thành tựu hiện tại của xưởng đều thấp thoáng vai trò của Miyazaki. Với hơn 20 tác phẩm trong số 52 năm trong nghề, trong đó có 32 năm đồng hành xuyên suốt cùng Ghibli, cũng giống như studio của mình, Hayao Miyazaki khiến người ta nhớ đến về những mẩu chuyện vụn vặt độc nhất vô nhị.

Ông từng ngạo nghễ khước từ cơ hội được vinh danh tại lễ trao giải Oscar, thành tựu mà làng điện ảnh thế giới đều vị nể, chỉ để được trung thành với lý tưởng hòa bình, phản đối chiến tranh Mỹ và Iraq vào năm 2001. Và gần đây nhất, khi Miyazaki liên tục khiến giới truyền thông trở thành trò cười bằng việc thay đổi tuyên bố về việc nghỉ hưu hay tiếp tục làm nghề, cả thế giới lại xúc động nhận ra ông lão ngoài 70 này chính là một thiên tài của sự ngông cuồng.

Có kẻ làm nghệ thuật nào không khó hiểu, nhưng Miyazaki lại đủ khả năng bắt bẻ cả thế giới phải hiểu và ngưỡng mộ mình. Từ Hayao Miyazaki cho đến Ghibi, chẳng phải là chúng ta cũng chính là một phần của đế chế Ghibli hay sao? Chính người xem, những kẻ tâm đắc và mến mộ những phim anime đến từ xứ phù tang xa xôi, đã trở thành lý do tồn tại cho xưởng phim 32 năm tuổi này. Miễn là Ghibli vẫn tiếp tục vận hành, Hayao Miyazaki vẫn còn cống hiến, chẳng phải là chúng ta vẫn sẽ luôn trong trạng thái chờ đợi?

Ghibli
Studio
Inc.

Dẫu cho đa phần người xem trung thành của Ghibli đã không còn ở tuổi quá cuồng nhiệt vì phim hoạt hình, Ghibli vẫn là "miền đất hứa" cho những kẻ muốn tìm về những giá trị nhân văn thật sự đặc sắc, chứa đầy tâm huyết từ một xưởng phim đã trở thành huyền thoại sống ở nước Nhật.